بخشی از مقاله
پلایاي مهارلو در استان فارس قرار دارد که حوضه انتهایی رودها و آبراهههایی هستند که از شمال غربی و جنوب شرقی در آن تخلیه می شوند و مهمترین آنها رودهاي خشک و باباحاجی می باشند. عمق دریاچه مهارلو بسیار کم است .در دوره پر آبی دامنه تغییرات عمق بین 1/9-0 متر اندازه گیري شده متوسط و عمق در دوره هاي مرطوب، 1/3متر بوده است.
این پلایا زمانی نه چندان دور به صورت دریاچه مهارلو بوده است و از گذشته - پایان وورم - III تا به حال داراي اقلیمی خشک با تبخیر بیش از بارش بوده است که آبهاي حوضه اي به مساحت حدود 4266 کیلومتر مربع را زهکشی می کند و خط تقسیم آب آن تا ارتفاعات بیشتر از 3000 متر را قرار دارد. بررسی 35 ساله داده هاي اقلیمی اگرچه روندي در افزایش حداقل دما را نشان می دهد، اما تغییر مهمی در میزان بارش در این حوضه ملاحظه نشده است.
این در حالی است که اکنون این دریاچه پوشیده از بسترهاي نمکی ، آهکی و گچی می باشد که مساحت آن سالانه افزایش می یابد و این املاح با جریان باد به اکوسیستمهاي دورتر منتقل و زمینه نابودي آنها را فراهم می سازد. در این پژوهش با استفاده از نقشه هاي توپوگرافی 1:25000، داده هاي راداري Aster ، تصاویر ماهواره ايETM+ و TM ، نقشه زمین شناسی 1:100000، و مشاهدات میدانی تغییرات سطح پلایاي مهارلو را طی سالهاي -2005 1987بررسی شده است.
براي استخراج تغییرات دریاچه و افزایش سطوح نمکی سالیانه از تحلیل مؤلفه هاي اصلی PCA، طبقه بندي نظارت شده بر تصویر TM روز 10 ماه تیر 1987 و تصویرETM+ روز 13 ماه تیر سال 2005 و مشاهدات میدانی استفاده شده است. نتایج تحقیق بیشترین همبستگی - - 0.989 را بین باندهاي 2 و 3 از تصویر ETM+ نشان داد. به طور کلی بین باندهاي ETM1,ETM2,ETM3 همبستگی قوي وجود دارد که از تکرار اطلاعات و بویژه در باندهاي مجاور حکایت می کند.
مؤلفه هاي شش گانه مبتنی بر باندهاي 1 تا7 سنجنده ETM - به استثناي باند - 6 محاسبه شد و سهم هریک از PC از کل تغییرات تحت عنوان درصد واریانس - یا مقدار ویژه - مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج به دست آمده نشان داد که هرچه PCA در مراتب پایین تري قرار گیرد. اطلاعات کمتري را دارا است. 97.96 درصد از واریانس در سه PC اولیه قرار می گیرد. در PCA1 دو سطح عمده قابل شناسایی بود .
یک سطح آن با بستر آبرفتی اطراف دریاچه انطباق داشت و سطح دوم محدوده کانی هاي تبخیري دریاچه را نشان می داد. با استفاده از طبقه بندي نظارت شده در تصاویر TM روز 10 تیرماه برابر 1 ژولاي 1987 و استفاده از نمونه هاي برداشت شده از مشاهدات میدانی سطح دریاچه مهارلو در سال مذکور بدست آمد. که با بزرگترین حد دریاچه در سال 1987 انطباق داشت.
نتایج آنالیز بر تصویر سال 2005 کاهش بسترآبرفتی به میزان 15 درصد و افزایش سطح کانیهاي تبخیري به میزان 40 درصد را نشان داد که حاکی از کاهش میزان رواناب به این پلایا را می باشد. افزایش 40 درصدي سطح بستر هاي نمکی، گچی و آهکی از 1998 تا 2005 حاکی از رخداد بحرانی عظیم است که اگر مدیریت نشود، می تواند سبب عدم تعادل اکوسیستم هاي طبیعی این منطقه و نواحی مجاور گردد.
مقدمه
ایران کشوري کوهستانی و داراي حوضه هاي آبریز متعدد آرئیک می باشد که رواناب این حوضه ها به سمت چاله هاي داخلی ایران زهکشی می شود. این چاله ها که روزي به صورت دریاچه هاي پرآب بوده اند، اکنون به صورت چاله اي شور یا پلایا تحول یافته است. افزایش جمعیت، گسترش شهرهاي بزرگ و به تبع آن رشد فعالیتهاي انسانی و همچنین تغییرات اقلیمی سبب شده تا ورود آب به این پلایاها کاهش و در بعضی از فصول قطع گردد. این پدیده سبب شده که پلایاهاي ایران را به آستانه خشکی کامل برساند.
خشک شدن پلایاهاي ایران، علاوه بر اثرات متعدد زیست محیطی ، نقش مهمی در ایجاد و تشدید طوفانهاي گرد و غبار دارند، لذا ضرورت درك شرایط بحرانی و مدیریت پلایاهاي ایران اجتناب ناپذیر است. به گزارش پژوهشکده افلیم شناسی بر اساس پیش بینی ها تا سال 2039 میانگین دماي هواي ایران نیم درجه افزایش می یابد و دماي هوا در بالاترین حد خود در زمستان تا 0/7 درجه سانتی گراد افزایش خواهد یافت. تا سال 2100 این افزایش دما به 3 تا 4.5 درجه خواهد رسید.
توجه به این مسئله که اختلاف متوسط درجه حرارت در حال حاضر با سردترین دورة یخچالی در ایران حدود فقط 4 درجه بوده است، بیانگر این است که تغییر اقلیمی کوچک قادر است تحولات بزرگی را ایجاد کند. این تحولات اقلیمی با تغییر سیستم هاي شکل زایی همراه می شوند. در سال 1388 ایران با خشک شدن تالاب هاي گاوخونی، طشک، بختگان، کم جان، پریشان، حله، مهارلو و گندمان مواجه شد و این در حالی بود که تالابهاي هورالعظیم، هورالحمار و هورالهویزه در کشور عراق نیز خشک شدند وبه چشمههاي تولید گرد و خاك تبدیل شدند.
در حال حاضر دریاچه ارومیه روزانه حدود 2 سانتی متر عمق خود را از دست میدهدو تا کنون بیش از 300 هزار هکتار از وسعت خود را از دست داده است و به پهنه اي نمکی تبدیل شده است. در ایران مرکزي دریاچه هاي متعددي وجود دارد که به صورت حوضه انتهایی در قلمرو خشک و نیمه خشک می باشند. در حال حاضر تبخیر از این دریاچه ها از میزان آب ورودي بیشتر است در نتیجه کانیهاي محلول که در دوره هاي مرطوبتر وارد این حوضه ها شده است بر اثر ادامه خشکی رسوب می نمایند و زونهاي متعدد از کانیهاي تبخیري ایجاد می کنند.
این دریاچه هاي شور، پلایا نامیده می شود. کرینسلی - 1970 - از اولین کسانی بود که به صورت کامل پلایاهاي ایران را از دیدگاه ژئومورفولوژي و پالئوکلیماتولوژي مورد بررسی قرار داد و پس از آن رسوب شناسانی از جمله شهرابی - 1986 - 1 و دیگر محققان به طور پراکنده محیطهاي پلایا ها را مورد مطالعه قرار دادند. استفاده از تکنیکهاي سنجش از دور بویژه تحلیل مؤلفه هاي اصلی - PCA2 - و استفاده از ترکیب هاي باندي در شناسایی پدیده ها، می توان به پژوهش هاي متعدد علوي پناه3 در سالهاي 1997، 2002، 2006،2003 و 2007 اشاره نمود .
قهرودي تالی - 2010 - 4 و گونلو - 2008 - 5 نیز همین روش را در شناسایی تغییرات بستر هاي رسوبی استفاده نمودند. البته از روش طبقه بندي نظارت شده خوشه بندي، فیلتر Sieve و نسبت گیري طیفی در تصاویر ETM, TM ,MSS, LISSIII, MODIS نیز تغییرات رسوبی و تغییرات سطح آب دریاچه ارومیه شناسایی شده است. - رسولی و همکاران، - 1387 پلایاي مورد مطالعه در این تحقیق پلایاي مهارلو در استان فارس می باشد - شکل. - 1 این استان با مساحت 608،122 کیلومترمربع تقریبا 1/8 ٪ از خاك کشور را تشکیل می دهد.
استان فارس داراي ارتفاعات متعدد می باشد که در شمال و شمال غربی از کوههاي سمیرم شروع و تا غرب آباده ادامه مییابد و به کوه عظمت که گردنه معروف کولیکش در آن واقع شدهاست، ختم میشود. ارتفاعات برم فیروز نیز در این ناحیه واقع شده و از سپیدان آغاز و به ارسنجان منتهی میگردد، ارتفاعات مرکزي شامل کوههاي اطراف شیراز - سبزپوشان و بمو - و نیز کوههاي مهارلو، خرمن کوه، فسا و کوه تودج می باشند و ارتفاعات غربیاست که در امتداد ارتفاعات کهگیلویه تا کوههاي ممسنی در دشت ارژن - کوهمره سرخی - ادامه مییابد و به کوههاي سفیدار در فیروزآباد متصل میشود و در نهایت ارتفاعات جنوبی که شامل کوههاي داراب و ارتفاعات بالنگستان یا هنگستان و کوههاي لارستان است.
بستر مناطق کم ارتفاع فارس از رسوبهاي آبرفتی تشکیل شدهاند و بخشهاي جنوبی و شرقی بیشتر بیابان و کویر دیده می شود که این بیابانها حدود 1/84 میلیون هکتار برابر با 15 درصد مساحت استان را در بر گرفتهاند. در برخی از مناطق بیابانی استان فارس مانند کویر قطرویه در شرق استان و محدوده شهر نیریز، به علت تبخیر شدید، نمک سطح بیابان را پوشانده است. علیرغم ارتفاعات متعدد در استان فارس دریاچههاي متعددي وجود دارد که بیشتر آنها شور می باشند که شامل دریاچه مهارلو، بختگان، طشک و هیرم و . . . می باشند وسعت دریاچههاي شور استان تقریبأ 145000 هکتار است که بیشتر آنها در حال خشکی کامل به سر می برند - شکل. - 2
پلایاي مهارلو در یک فرونشست ناودیسی مانند شکل گرفته که گسل سروستان از آن میگذرد. به نظر میرسد که حرکات این گسل بویژه از زمان پلیستوسن پسین به بعد، موجب تشکیل این فرونشست ناودیس مانند شده باشد. خاکسار و همکاران در سال 1385 حساسیت سازندهاي حوضه مهارلو نسبت به فرسایش را بر اساس شاخصهاي هوازدگی، استحکام سنگ، ناپیوستگیها، پوشش گیاهی، شیب و اقلیم محاسبه نمودند و به این نتیجه رسیدند که سري هرمز، بنگستان، پابده ، گوربی و مارنهاي پابده و گوربی حساسیت زیادي به فرسایش و تخریب دارند و مابقی سازندهاي این حوضه از این فرسایش در رنج متوسط هستند.
بهرامی و پروانه زاده شیرازي - 2010 - 1 با مطالعه رخساره ها و رسوبات در استان فارس پی بردند که کف دریاچه مهارلو از سازندهاي گوربی و پابده تشکیل شده است. از طرفی فیاضی و همکاران - 1386 - با برداشت 320 نمونه از دوره هاي خشک، کم آبی و پرآبی از دریاچه مهارلو به این نتیجه رسیدند که برخلاف پلایاهاي دیگر در این دریاچه شور، مقدار کربنات از میزان کلسیم و منیزیم کمتر است و علت آن را وجود آبهاي بی کربناتی دانستند که از چشمه هاي کارستی کف دریاچه وارد آن می شوند و از محل گسل در کف دریاچه خارج می شوند.
بنابر این می توان نتیجه گرفت که اولا بیشتر سازندهاي این حوضه نسبت به فرسایش و تخریب حساس هستند و در ثانی شکستگی کف دریاچه مانع از ایجاد پادگانه ها شده است. به عبارت دیگر با اینکه شرایط فرسایش و تولید رسوب در دوره هاي بارانی کواترنر در این منطقه وجود داشته است، اما به دلیل بالا نیامدن سطح آب دریاچه امکان تشکیل پادگانه وجود نداشته است، به طوریکه به نظر کرینسلی - 1970 - عدم وجود سواحل کهن یا پادگانههاى بلند، امکان وجود دریاچهاى در زمان پیش از پلیستوسن ناچیز است و اگر دریاچهاى هم وجود داشته، در نقاطی بوده که امروزه در حاشیه دریاچه فعلی قرار میگیرد.
