مقاله ضرورت و اهمیت شاخص های شهر سالم در مدیریت بافت های فرسوده شهری

بخشی از مقاله

چکیده

بافت فرسوده شهري به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می گردد که به دلیل فرسودگی کالبدي و برخوردار نبودن ازخدمات شهري آسیب پذیر شده اند و ارزش مکانی، محیطی و اقتصادي نازلی دارند، از تعامل و هماهنگی شخص بین کالبد، عملکرد و روابط اجتماعی براي فراهم شدن لوازم و ملزومات اساسی زندگی جمعی و پویا در این گونه بافت ها خبري نیست. به همین منظور، ضرورت دستیابی به شاخص هاي شهر سالم در راستاي افزایش کیفیت محیط فضاي شهري بافت فرسوده در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق از نوع مروري و توصیفی است و نتایج نشان می دهد، کاربست شاخص هاي شهر سالم در بافت هاي ناکارآمد شهري از جمله راهبردها و سیاست هایی است براي رسیدن به اهداف پروژه شهر سالم که در ادبیات برنامهریزي شهري مورد عنایت ویژه قرار گرفته است.

شهر سالم می تواند مردم را در محیط شهري به تحرك وادارد و آنها را نسبت به محیط اطرافشان آگاه و حساس سازند و مشارکتشان رانیز بیشتر کند. از آنجایی که نابسامان بودن فضاهاي شهري و عدم انطباق آن با نیازها در کانون بحران زاي شهري در بلند مدت باعث خسارت هاي اجتماعی – اقتصادي عظیمی بر کشور خواهد بود، شاخص هاي شهر سالم در راستاي برون رفت از این شرایط با توجه به تجارب جهانی عملکرد مناسبی را دارند.

واژگان کلیدي:  شهر سالم، بافتهاي فرسوده شهري، شاخص ها و معیارها

- 1 مقدمه
شهرهاي امروز ما به بخش هاي مختلف تقسیم می شوند که از لحاظ کالبدي، شکل بناها، الگوي ساخت و نیز شیوه زندگی وفرهنگ حاکم بر ساکنان آن، ویژگی هاي متفاوت و متمایزي دارند. بخش هایی از شهرهاي امروز ما حاصل سبک و نیاز و ملزومات زندگی گذشته اند، به همین جهت هم دشواري هایی براي زندگی امروز ساکنانشان دارند و هم آینده پر مخاطره اي را پیش روي شهروندان قرار می دهند. خانه هاي قدیمی و غیر مقاوم در برابر زلزله هاي شدید، کوچه هایی با عرض معابر کم که عبور و مرور ماشین حتی در مواقع اضطراري را غیر ممکن و یا بسیار دشوار می سازد، کوچه هایی با فاضلاب هاي رو باز و هدایت شده و آلودگی هاي ناشی از آن امکانات ناچیز رفاهی،کمبود سرانه فضاي سبز و البته تراکم بالاي جمعیتی، همه اینها هزینه هاي زیست محیطی، بهداشتی و اجتماعی هنگفتی را بر بدنه زندگی شهري وارد کرده، ضمن اینکه مدام هراس از یک فاجعه دیگر را به مسئولین و ساکنان آن یادآور می شوند.

بافت فرسوده، اصطلاحی است که به این مناطق اطلاق شده و این روزها در ادبیات مدیریت شهري جایگاه بسیار برجسته اي پیدا کرده است.در راستاي برون رفت از این وضعیت تلاش هاي پیگیري از سوي متخصصان علوم مختلف و بخصوص جغرافیا صورت گرفته، تا فضاي ایدهآل براي شهروندان ایجاد شود و با ارائه ایده شهر سالم، به عنوان شهري که در آن با ایجاد گسترش پیوسته شرایط فیزیکی و اجتماعی زیست محیطی و استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود محیطی فراهم شود که در آن مردم جامعه با حمایت یکدیگر و مشارکت گروهی در انجامکلیه امور زندگی قابلیت هاي خود را به حداکثر ممکن می رسانند.     - نوبهار، 1381 ، ص - 108

- 2 شاخص هاي شناسایی بافت هاي فرسوده و آسیب پذیر

بافت آسیب پذیر بر اساس بلوك آسیب پذیر تعریف شده و بلوك آسیب پذیر بلوکی است که حداقل یکی از شرایط سه گانه زیر که در واقع ریزدانگی، نفوذناپذیري و ناپایداري نیز از آن تعبیر می شود داشته باشد.

- 1-1 بلوکی که داراي حداقل %50 بناهاي فرسوده نامناسب به لحاظ زیستی و سکونتی یا آسیب پذیر باشد بناهاي فرسوده یا آسیب پذیرحداقل یکی از شرایط دوگانه زیر را باید داشته باشند : الف- بنایی که فاقد سیستم سازه اي باشد - سازه بتون، فولادي با شناژهاي تحتانی، قائم و فوقانی - به تشخیص کارشناس رسمی ساختمان. ب- بنایی که در اجراي آن مفاد آیین نامه 2800 رعایت نشده باشد یا قابلیت انطباق با آیین نامه مذکور را نداشته باشد.

- 1-2 بلوکی که حداقل 50 درصد املاك آن مساحتی کمتر از دویست متر مربع را داشته باشد.
- 1-3 بلوکی که حداقل 50 درصد عرض معابر آن - قبل از اطلاق - بن بست و یا عرض کمتر از 6 متر باشد با ضریب نفوذپذیري آن کمتر از
%30 باشد - حبیبی و دیگران ، . - 1381

- -3 ویژگی هاي عمومی بافت هاي فرسوده و آسیب پذیر

- 3-1 مشکلات موجود در نظام کاربري اراضی
استفاده از زمین هاي بایر براي فعالیت هاي کارگاهی و تعمیرگاهی، ایجاد آلودگی صوتی، هوا در بافت به علت وجود کاربريناسازگار، کمبود فضاي سبز و فراغتی در سطح محدوده ها و توزیع نامتوازن آنها، پراکنش نامتوازن کاربرهاي خدمات عمومی در سطح بافت، تمرکز کاربري هاي اداري در یک قسمت از شهر و شلوغی و ترافیک بیش از حد در روز، سطح پایین فضاي اختصاصی داده شده به پارکینگ - Tibbalds, 1992, P - 47 – 61 - -

- 3-2 ویژگی هاي ابنیه هاي موجود در بافت هاي فرسوده ابنیه در بافت هاي شهري از ویژگی هاي مختلف برخوردار هستند و از ترکیب همین ویژگی هاي شاخصه خود را به عنوان فرسودهکسب نموده است. ساختمان هاي موجود در این گونه بافت ها عمدتاً قدیمی می باشد یا فاقد رعایت استانداردهاي فنی می باشد. ابنیه این بافت ها عمدتاً مقاومت در مقابل زلزله اي با شدت متوسط را ندارد.

- 3-2-1 تراکم ساختمان : تراکم ساختمان در سطح متوسط به پایین قرار دارد و اکثریت ساخت و سازها در حد یک طبقه هستند و بالاترینسطح اشغال در آنها 60 درصد می باشد.
- 3-2-2 نوع مصالح: مصالح به کار رفته در این گونه بافت ها عمدتاً از انواع خشتی، آجر و چوب، یا آجر و آهن بدون رعایت اتصالات لازممی باشد.

- 3-2-3 نماسازي ابنیه: اکثر ساختمان هاي نوساز موجود در بافت فرسوده فاقد نماسازي است. این امر سیماي ناهماهنگی را در بافت بوجودآورده است. - شماعی و دیگران ، - 1384

- 3-3 وضعیت دسترسی ها: امروزه بسیاري از این بافت ها در نتیجه نقوذپذیري پایین و مشکلاتی که در ساختار شبکه ارتباطی آنها وجود داردکارآمدي و به روز بودن خود را از دست داده اند. عرض کم معابر اصلی در این محدوده، حجم بالاي تردد، کاهش ظرفیت موثر خیابان هاي اصلی به دنبال پارك حاشیه اي در دو طرف خیابان با مرکزیت فعالیتی بافت در سطح شهر عواملی هستند که سبب خواهد شد که دسترسی به خدمات رفاهی براي این بافت به سهولت انجام نگیرد. - بحرینی، 1377، ص - 108

- 3-4 مسیرهاي حرکت پیاده و پیاده روها: عرض پیاده رو در این بافت ها در
محورهاي فعال شهري کمتر از میزانی است که بتواند امکان تردد آسان در آنها فراهم کرد. همچنین کف سازي نامناسب، وجود موانع حرکتیفراوان و فقدان مبلمان شهري مناسب در این مسیرها مشکلاتی را براي عابران و پیاده ایجاد نموده است - . - Knophlacher , 2001 , P323

- 3-5 شبکه حمل و نقل عمومی: مکان نامناسب ایستگاه ها و عدم تجهیز آنها، نامنظم بودن زمان حرکت وسائل نقلیه، ازدحام شلوغی بیش از حد در شبکه معابر اصلی شهر، تعداد کم وسائل نقلیهعمومی از معضلات قابل طرح در بافت فرسوده شهري خواهد بود , - Kropf , 1996. P3 -

- 4 رویکرد شهر سالم

- 4-1 شاخص هاي اساسی شهر سالم
مجموعه مسائل فوق الذکر در محیط هاي فرسوده در تضاد با هدفی است که به دنبال تحقق عدالت اجتماعی، ایجاد و شکل گیريمحیط زیستی امن، ایمن، مطلوب براي زندگی و فعالیت شهروندان در راستاي برخورداري از فرصت هاي برابر زندگی است. از رویکردهاي قابل بحث در راه رسیدن به هدف فوق رویکرد شهر سالم است. - سلمان منش ، - 1374لازم به ذکر است که دامنه موضوعاتی که باید در پروژه هاي شهر سالم به آنها پرداخته شود وسیع میباشد زیرا به عقیده محققان شهر سالم در برگیرنده چیزهایی بیشتر از مفهوم به اصلاح سنتی تعریف شده براي بهداشت می باشد. رویکرد شهرهاي سالم نه تنها سلامت بدنی بلکه سلامت روحی، اجتماعی، اقتصادي، سیاسی و معنوي را نیز دربر می گیرد. براي شهر سالم 11 ویژگی به شرح ذیل فهرست شدهاست :

•محیط زیست فیزیکی تمیز، ایمن، با کیفیت بالا - از جمله کیفیت مسکن -

•اکوسیستمی که در حال حاضر پایدار بوده و در دراز مدت پایدار خواهد بود.

•جامعه محلی قوي که در آن بهره کشی وجود نداشته و مردم از هم حمایت می کنند.

•بالا بردن میزان مشارکت و کنترل مردم در تصمیم گیري هایی که بر زندگی، بهداشت و رفاه آنها تأثیر می گذارد.

•برآورده شدن نیازهاي اساسی - غذا – آب – مسکن – درآمد – ایمنی – کار - تمام ساکنین شهر

•دسترسی به تنوع گسترده از تجارب و منابع همراه با امکان برقراري تماس هاي چند گانه، تعامل و ارتباطات

•اقتصاد شهري متنوع، پر نشاط و نوآور
•تشویق پیوستگی با گذشته، با میراث فرهنگی و بیولوژي، و با گروه ها و افراد دیگر

•شکل شهري که با پارامترها و رفتارهاي فوق سازگاري داشته و آنها را تقویت می کند.

•سطح بهینه خدمات بهداشت عمومی و مراقبت از بیماران که در دسترس همگان می باشد.

•مناسب بودن وضعیت بهداشتی - هم بالا بردن وضعیت مناسب بهداشتی و هم پایین بودن موارد بروز بیماري ها - - Hancock , 1998 ., P33 -

یکی از ویژگی هاي اصلی رویکرد شهرهاي سالم این است که در این رویکرد اهمیت تعامل بین افراد و محیط زیست طبیعی ساخته شده و اجتماعی پذیرفته می شود. افراد صرفاً موجودات منفعل به طور محدود تعریف شده نبوده بلکه به طرق مختلف با شهر تعامل دارند. بابهینه سازي این تعاملات می توان هم بهداشت فردي و هم بهداشت جامعه محلی را افزایش داد.