بخشی از مقاله
چکیده
تشکیل بازارهای محلی آب، به عنوان ابزاری مؤثر و کاربردی در فرآیند تخصیص بهینهی منابع آب در مناطقی که با تشدید کمآبی مواجه ه ستند، مطرح می شوند. قیمتگذاری آب ک شاورزی از طریق ایجاد بازار آب سبب افزایش بهرهوری اقت صادی آب و میزان مح صول بی شتر حا صل از آب تخ صیصیافته خواهد شد. در این مقاله بهمنظور تعادلبخ شی آبخوان د شت رف سنجان، بازار آب و شبیه سازی اثرات اجرای آن با مدل عامل بنیان به وسیله نرم افزار انی لاجیک بررسی میشود. در این بازار آب، کلیه هزینههای مربوط به استحصال، انتقال و توزیع آب توسط جامعه حقآبهبران تامین میشود.
نتایج حاصل از این شبیهسازی نشان میدهد که با مجموع 65872 بهرهبردار در محدوده مطالعاتی و 525,5 میلیون متر مکعب آب مصرفی در وضع موجود، با راه اندازی بازار آب عملکرد محصول از متوسط 491 کیلوگرم در هکتار به 1154 کلیوگرم در هکتار خواهد رسید و به ازا هر بهرهبردار، متوسط درآمد سرانه از 219 میلیون ریال به 350 میلیون ریال افزایش خواهد یافت. همچنین در تعامل بین عاملها، عمده فعالیت عامل سازمان مدیریت آب در وهله اول پایش کمی و کیفی آبخوان دشت رفسنجان است و تعامل مستقیم و مناسب با تشکلهای بهرهبرداری جهت کنترل برداشتهاست.
کلمات کلیدی: بازار آب، تخصیص بهینه، دشت رفسنجان، مدل عامل بنیان.
مقدمه
در راستای حل مشکلات و چالشهای پیشروی مسائل آب کشور، سه راه حل اصلی مبتنی بر مدیریت تقاضا عنوان شده ا ست که عبارتند از: ا صلاحات در بخش سازمانی و نظارتی مدیریت منابع آب، تقویت مدیریت جلب مشارکتهای اجتماعی و بخش خصوصی و تثبیت حقوق آب قابل مبادله و تشکیل و تقویت بازارهای آب [3] که تاکنون بخش مدیریت منابع آب کشور برنامههایی در خصوص دو راهکار اول داشته ولی با توجه به آماده نبودن فضای قانونی و حقوقی مناسب از راه کار سوم استفاده مقتضی نشده است. ایجاد بازار آب و امکان مبادلات باعث میشود که در کشاورزان انگیزه لازم جهت صرفهجویی در مصرف آب و جلوگیری از اتلاف آن ایجاد شود، چرا که ارزان و رایگان بودن آب باعث زیادهروی در مصرف آب شده و انگیزه آنها را برای حفاظت و استفاده اقتصادی آن ت ضعیف میکند.
در سالهای اخیر به مو ضوع ایجاد بازار آب به عنوان راهکاری برای مدیریت منابع توجه ویژهای شده است و محققین مختلفی به این موضوع پرداختهاند.ذکری و ای ستر [12] به شبیه سازی بازار آب با ا ستفاده از روش برنامهریزی خطی پرداختند. نتایج حاکی از آن بود که حجم مبادلات بین ک شاورزان محدود بوده ولی حجم انتقال آب از ک شاورزان به شرکتهای تأمینکننده آب شهری بالا بوده و سود ک شاورزان افزایشیافته ا ست. مدنی [10] در مطالعهای به ابعاد مختلف بحران آب در ایران پرداخته و سو مدیریت و افزایش جمعیت را از عوامل اصلی بحران آب دانسته، وی راهکارهایی مانند کاهش جمعیت و جلوگیری از هجوم جمعیت به شهرها، قیمتگذاری مناسب آب، رعایت الگوی کشت تأکید میکند.
هاویت و همکاران [9] با انجام مطالعهای در کالیفرنیا نشان دادند خشکسالی، اثرات منفی بر حجم منابع آب سطحی و عمق آب زیرزمینی گذاشته که در این راستا برقراری بازارهای آب محلی و منطقهای باعث توازن بین عرضه وتقاضای آب شده که تا حد زیادی باعث کاهش اثرات خشکسالی شده است. آلارکوناندجوآنا [8] به بررسی کارایی بازار آب مرتبط با زیانهای اقتصادی ناشی از کمبود آب پرداختند و نتیجه گرفتند تخصیصی کارآمد و بهینه خواهد بود که یا زیانها را به حداقل برساند و یا سود حداکثر را فراهم سازد. محمدی آذر و ابریشم چی [7] نتایج بهدستآمده از اجرای بازار آب در کشورهای مختلف را موردبررسی قراردادند و بازار آب را بهعنوان ابزاری جدیموردتوجه قراردادند، که با دو هدف حداکثر کردن سود کاربران و تأمین حقآبه زیستمحیطی حوضههای آبریز برقرار میشود.
احمدی و همکاران [1] در مقالهای به پیادهسازی بسترهای فنی در راستای تشکیل بازار آب در پنج مزرعه همجوار شبکه آبیاری مهیار واقع در حوضه آبریز زایندهرود پرداختند. نتایج نشان داد که بازده برنامهای کشاورزان پس از ایجاد بازار به میزان 28 درصد نسبت به حالت پایه افزایش مییابد. قلعه بان تکمه داش و همکاران[6] تأکید کردند که بهکارگیری مدلهای عامل بنیان، امکان شبیه سازی تعاملات اجتماعی را می سر می سازد. تلفیق اینگونه مدلهای شبیه سازی با مدلهای شبیه سازی منابع آب، به تولید و بالا بردن اطمینانپذیری مدلهای جامع پشتیبانی تصمیمگیری مدیریت منابع آب کمک میکند. در مقاله حاضر نیز از مدل عامل بنیان برای شبیهسازی بازارآب در رفسنجان استفاده شده است.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه: بر پایه آخرین آماربرداری انجامشده در دشت رفسنجان، تعداد 1495 حلقه چاه بهرهبرداری وجود دارد که سالانه رقمی حدود 717/964 میلیون مترمکعب آب از آبخوان آبرفتی این دشت تخلیه میگردد.همچنین تعداد قنوات به 161 ر شته میر سد که مقدار تخلیه آنها به 25/071 میلیون مترمکعب در سال میر سد وتعداد 6 دهنه چشمه با تخلیه 0/150 میلیون مترمکعب برآورد شده است. با توجه به آب نمود آبخوان ارائهشدهحاصل از اندازهگیری ماهانه سطح آب چاه مشاهدهای موجود در دشت رفسنجان، میزان افت متوسط 0/64 متر در سال میباشد.بازار آب: بازار آب به مکانیسمی از تخصیص آب بر مبنای مبادلهی حقآبه برای مصرف آب گفته میشود که به تخصیص بهینه آب میانجامد .[11]
بهطور کلی، بازار آب ترتیباتی است که از طریق آن دارندگان مجوز بهرهبرداری مح صولات ک شاورزی، سیا ستهای کلی نظام در بخش آب، ا صل 45 قانون ا سا سی و 155 قانون مدنی جمهوریاسلامی ایران و... - و همچنین به استناد مطالعات پیشین انجامشده در کشور در خصوص بازار آب 5]،4،[2، الزاماتاساسی موردنیاز آن عبارتند از: بازنگری مجدد و تعریف روشن حقوق آب با تأکید بر نظارت بر رفتارها، صدور سند آب برای حقابهداران،اصلاح در ساختار و قوانین آب - با توجه به شرایط هر منطقه - ، تشکیل نهاد تنظیم مقررات بازار آب، حو ضهای شدن مدیریت منابع آب، تو سعه نظام آییننامهای قوانین در سطوح ملی، حو ضهای و محلی،ا صلاحات نهادی، انجام مطالعات پایه و ح سابداری منابع آب، طراحی سازوکار ت ضمین مبادلات، تحویل حجمی آب، حرکت به سمت آزادسازی قیمتها در بخش آب و ایجاد سیستم پایش دقیق و کارآمد.
مدل عامل بنیان و نرم افزار انی لاجیک: مدل عامل بنیان رویکردی نسبتا جدید برای مدلسازی سامانههاییاست که از عوامل مستقل ولی در تعامل باهم تشکیل شدهاند. این مدل با در نظر گرفتن منافع هر یک از عوامل درگیر با سیستم به جای در نظر گرفتن منافع کل سیستم رویکردی جز به کل دارد. نرم افزار شبیه سازی انیلاجیک به علت مدل سازی همزمان به سه روش گسسته پیشامد، سیستم های پویا و عامل بنیان دارای کاربردهای گسترده و طیف متنوعی از کاربران ا ست. که در مقاله حا ضر نیز برای شبیه سازی مورد ا ستفاده قرار گرفته ا ست. آبخوان د شت رف سنجان به عنوان محیط و سه گروه از عاملها برای سی ستم تعریف شده ا ست: اولین عامل ت شکلهای کشاورزی هستند که این عامل بهاندازه 1تا N میتواند متغیر باشد، با توجه به معیارهای طبقهبندی جغرافیایی، پراکندگی چاهها و سفرههای آب زیرزمینی پهنه د شت رف سنجان به 10 عامل ت شکل ک شاورزی - جدول - 1 تق سیمبندی شده ا ست. دومین عامل سازمان مدیریت آب ا ست و درنهایت نهاد وا سطهای مبادلهی آب بهعنوان سومینعامل خواهد بود.
