بخشی از مقاله
چکیده
یکی از عوامل اساسی که میزان تولید کشاورزي را کنترل میکند آب میباشد که در این ارتباط، آبیاري صحیح و استفاده بهجا و متعادل از آن داراي اهمیت زیادي خواهد بود. از طرفی باتوجه به اطلاعات اندك کشاورزان در مورد روشهاي جدید آبیاري باید تحقیقات و بررسیهاي بیشتري در زمینه آگاهسازي کشاورزان در مورد معرفی روشهاي جدید آبیاري مزارع صورت گیرد. به همین علت این تحقیق با هدف بررسی ضرورت و ترویج استفاده از فنآوريهاي نوین آبیاري در کشاورزي انجام گرفت و همچنین اطلاعات مورد نیاز از طریق مشاهده، مطالعه کتابخانهاي و کاوشهاي رایانهاي در پایگاههاي اطلاعاتی اینترنتی جمعآوري گردید.
.1مقدمه
آبیاري از نظر علمی تعابیر مختلفی دارد اما به معناي واقعی کلمه، پخش آب روي زمین جهت نفوذ در خاك براي استفاده گیاه و تولید محصول میباشد. هر چند فقط 15 درصد از زمینهاي کشاورزي دنیا تحت آبیاري قرار دارند و 85 درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاري مورد استفاده قرار میگیرند اما نیمی از تولیدات کشاورزي و غذاي مردم جهان از همین زمینهاي آبی حاصل میشود. که این خود نشان دهنده اهمیت و نقش آبیاري در بخش کشاورزي است .[7]
در کشور ماتقریباً سه اقلیم آب و هوایی غالب وجود دارد که قسمت اعظم آن به وسعت 74 درصد یعنی سه چهارم مساحت آن داراي ویژگیهاي آب و هوایی خشک و نیمهخشک با بارندگی کمتر از 250 میلیمتر و قسمت دیگر به وسعت 17 درصد داراي بارندگی نسبتا متوسط بین 250 تا 500 میلیمتر جزو مناطق معتدل است و بقیه مساحت آن حدود 9 درصد با بارندگی بیش از 500 میلیمتر جزو مناطق مرطوب محسوب میشود .[9]
مصرف آب در کشور 96 میلیارد متر مکعب است و در مقایسه با 120 میلیارد متر مکعب کل آب تجدیدشونده کشور نشان دهنده آن است که 80 درصد از منابع آبی کشور استفاده میشود درحالی که حد بحران 60 درصد بوده است. خشک شدن تالابها و دریاچههاي داخلی کشور، بحران منابع آب زیرزمینی، پدیده فرونشست نمونههایی هستند که کشور را با بحران آبی روبرو می کند و در مورد آبهاي زیرزمینی نیز بیش از نیمی از آب مورد نیاز کشور از چاهها تامین میشود.
در واقع حفر چاههاي غیرمجاز افزایش یافته و از سوي دیگر میزان استفادهاي که از چاههاي مجاز انجام میشود بیش از حد مطلوب است و این مساله باعث شده که در پی سالیان گذشته 100 میلیارد متر مکعب از ذخایر استاتیک سفرههاي زیرزمینی کاهش یابد. روند افزایش تعداد چاهها و تخلیه از منابع آب زیرزمینی موجب شده که مجموعاً برداشت آب رو به کاهش باشد و نیز در پی 10 سال گذشته میزان روان آب رودخانه به 46 درصد در کل کشور رسیده است و در هفت ماهه نخست سال آبی 53 میلیارد متر مکعب برداشت شده است که در سال جاري به 25 میلیارد متر مکعب رسیده است .[15]
روشهاي آبیاري در کشور باید مرتب مورد کنترل و ارزیابی قرار گرفته و تغییرات لازم براي هدرروي این منبع گرانبهاء اعمال گردد. علاوه بر برنامههاي سدسازي و شبکههاي آبیاري دولتی باید از آخرین دستاوردهاي علمی و عملی در سایر کشورها بهره گرفته شود و روش هاي آبیاري سنتی که به اتلاف و اسراف آب منجر نمیشود در کنار سامانههاي آبیاري دولتی به کار گرفته شوند.
گاه این تجارب محلی نتایجی حتی مطلوبتر از روشهاي آبیاري جدید بدست میدهند؛ اما باید توجه کرد که روشهاي سنتی گاه میتواند به خسارتهاي جبرانناپذیري منجر شود .[8] یکی از عوامل اساسی که میزان تولید کشاورزي را کنترل می-کند آب میباشد که در این ارتباط آبیاري صحیح و استفاده بهجا و متعادل از آن داراي اهمیت زیادي خواهد بود. افزایش تولیدات کشاورزي از طریق توسعه اراضی کشاورزي بهدلیل کمبود آب با محدودیتهاي جدي مواجه است و لذا تنها راه پاسخ به تقاضاي روزافزون غذا، افزایش بهرهوري استفاده از منابع آب کشاورزي و تولید بیشتر در ازاي مصرف کمتر آب است.
افزایش کارایی آبیاري اغلب با افزایش محصول در ارتباط است. بر اساس شاخص مؤسسه بینالمللی مدیریت آب و همچنین سازمان ملل، کشور ایران با بحران شدید آب روبهرو است. توسعه اراضی آبی کشور با میزان مصرف فعلی آب توسط منابع آب محدود کشور عملی نمیشود، مگر با تغییر الگوي مصرف و کنترل آب مزرعه از طریق صرفهجویی در مصرف آب موجود .[6] با توجه به این مسئله، جهت بهرهبرداري بهینه از منابع آب وخاك طی سالهاي اخیر گامهاي بزرگی جهت مدرنیزه کردن اراضی کشاورزي برداشته شده و همگام با پیشرفت بخش صنعت و تکنولوژي، بخش کشاورزي نیز مجهز به سیستم مدرن آبیاري گردیده است.
برخی از این اقدامات عبارتند از مهار آبهاي سطحی - سدسازي - ، ایجاد شبکههاي مدرن آبیاري، تلاش در جهت کاهش هدر رفتن آب در جریان انتقال و توزیع در شبکهها و نهایتاً بالا بردن راندمان آبیاري در مزرعه میباشد .[4] لازمه تأمین چنین منبع مهم و ضروري، وجود نظام آموزشی فعال و هدفمندي در زمینه آموزشهاي روستایی است که در عین حال مطابق با نیازهاي فعلی و نگرش به آینده بخش کشاورزي و روستایی کشور باشد.
امروزه آموزش کشاورزي با ساختار ناکارا و نامطلوب، دوران افت خود را سپري میکند و شاید این موضوع در اذهان پدید آید که جایگاه آموزشهاي کشاورزي و روستایی براي افراد، متناسب این نظام تعیین نشده است .[12] نبود آگاهی زارعین از مقدار آب مورد نیاز گیاه و اصول صحیح آبیاري، به استفاده بیرویه آب در بخش کشاورزي منجر میشود.
محدودیتهاي منابع آبی از یک سو و تلفات حجم بسیاري از آب در اثر شیوههاي نادرست آبیاري از سوي دیگر ایجاب میکند تا بخش قابل توجهی از امکانات و توان تخصصی جهت افزایش بهرهوري آب به عنوان معقولترین راهحل به کار گرفته شود [11]آموزش. صرفاً یک سرمایهگذاري پربازده در فرایند توسعه بهویژه توسعه کشاورزي میباشد ولی این امر زمانی تحقق مییابد که آموزش متناسب با نیازهاي واقعی کشاورزان و منطبق با شرایط خاص، همراه با بازدهی و کارائی معقول باشد .[10] هدف از انجام این پژوهش آگاهسازي کشاورزان با انواع روشهاي آبیاري نوین در جهت بهینهسازي مصرف آب در بخش کشاورزي و همچنین ترویج هر چه بیشتر آن میباشد. با توجه به تمامی موارد ذکر شده انجام تحقیق در مورد اهمیت و ترویج استفاده از فنآوريهاي نوین آبیاري در کشاورزي ضروري به نظر میرسد.
.2پیشینه پژوهش
نتایج تحقیقات جهاننما نشان داد که که موقعیت بهره برداران و علل نارضایتی دارندگان سیستم را مورد بررسی قرار می-دهد، نشان داده است که در هر منطقه باید با مطالعات قبلی و به تناسب آب و هوا، خاك و نوع محصول همان منطقه سیستم عرضه شود. نارضایتی بهرهبرداران، بیشتر از نحوه دریافت وام، نحوه کار شرکتهاي طراح، مجري وکیفیت وسایل دریافتی بوده است که این خود باعث مقاومت بهرهبرداران فاقد سیستم در برابر پذیرش سیستمهاي آبیاري تحت فشار میشود. لذا این موضوع باید مورد توجه مسوولان قرار گیرد .[4]
تحقیق کرمب1، نشان داد که توسعه عوامل سرمایههاي اجتماعی موجب بهبود رفتار کشاورزان در زمینه شیوههاي مدیریت منابع کشاورزي و درنتیجه باعث تسهیل و افزایش شدت میزان بهکارگیري تکنولوژيهاي کشاورزي میشوند .[16] هید و نیف2، تمرکز اختیارات کارکنان دولتی و نگرش منفی کارکنان در قدرت بخشی به جوامع محلی را مانع مشارکت مردم محلی در طرح هاي مدیریت منابع آب دانسته و بر شناخت ارزش مشارکت و تغییر دیدگاه کارکنان دولتی از طریق برنامه-هاي آموزشی تأکید نمودهاند .[17]حیاتی و لاري، بیتوجهی به آموزش و توجیه کشاورزان در نصب و کاربرد سیستمها و کیفیت تجهیزات ساخته شده را از دلایل عدم اقبال کشاورزان به طرحهاي آبیاري تحت فشار دانستهاند .[5]
نوروزي و چیذري، نشان دادند مهمترین موانع و مشکلات کشاورزان در کاربرد و اجراي روشهاي مدیریت آب زراعی شامل عدم برگزاري دورههاي آموزشی در زمینه احداث، حفظ و نگهداري سیستمهاي آبیاري، کوچک بودن زمین زراعی و به صرفه نبودن سیستمهاي آبیاري، کمبود مروجان آگاه از مسائل آبیاري، کمبود اعتبارا ت و وام جهت راهاندازي سیستمهاي آبیاري تحتفشار، عدم آگاهی از روشهاي آبیاري سطحی و تحت فشار، سیاستهاي ضعیف دولت در اجراي مدیریت آب زراعی، کمبود ادوات آبیاري، هزینه زیاد تبدیل نهرهاي سنتی به نهرهاي سیمانی و بتونی، هزینه زیاد سیستم-هاي آبیاري بارانی و قطرهاي، بیمه نبودن سیستمهاي آبیاري، وزش باد در سطح مزرعه و نبود بذرهاي اصلاح شده براي شرایط کمآبی بوده است .[14]
