بخشی از مقاله
چکیده
کتیبه های چوبی بخشی از تزئینات معماری ایران را تشکیل میدهند که در کنار جنبههای زینتی و زیبایی شناسی، به واسطه انتقال مطالب متنوع، از اهمیت تاریخی خاصی نیز برخوردار هستند.
هدف اصلی این پژوهش، دستیابی به شیوههای مختلف اجرای کتیبه های چوبی و همچنین قلم های خوشنویسی به کار رفته در آن است. در این راستا، برای سهولت دسته بندی مطالب، کتیبه های چوبی بر اساس کاربری آنها در بنا دسته بندی شدهاند و برای هرگروه، نمونه ای از آثار همراه با تصویر برخی از آنها ارائه گردیده است.
در پژوهش بنیادی پیش رو با رویکرد تاریخی و توصیفی، نمونه های آماری به شیوه سرشماری در دسترس و سپس طبقه بندی پسین، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته اند. در جمع آوری داده های پژوهش از مطالعات کتابخانه ای و در برخی موارد مطالعات میدانی بهره گیری شده است.
نتایج به دست آمده حاکی از آن است که حدود 80 درصد از کتیبه های مورد بررسی به شیوه منبت اجرا شده و در کنار منبت، از شیوه های دیگری مثل مشبک، رویه کوبی و خاتم نیز استفاده شده است. علاوه بر این، بیشتر کتیبههای چوبی موجود بر روی درها و ضریح بقعهها قرار دارند و قلمی که بیش از همه مورد استفاده قرار گرفته ثلث است. نتایج نشان میدهد بیش از نیمی از نمونه های آماری این پژوهش، به قلم ثلث است که اختلاف چشمگیری با قلم های کوفی و نستعلیق دارد.
بیان مساله
استفاده از کتیبه یکی از ویژگی های مهم معماری اسلامی است. کتیبه علاوه بر زیبایی، در بردارنده اطلاعات مستندی است که برای بررسی تاریخ معماری بسیار مفید است. پیشینه کتیبه نگاری در ایران باستان به کتیبههای عیلامی دیواره های آجری چغازنبیل و در دوره های بعد، کتیبههای شاهان هخامنشی در تخت جمشید، بیستون کرمانشاه، همدان و ... می رسد. در دوره اسلامی نیز سنت کتیبه نویسی در معماری ایران ادامه یافت با این توضیح که در هر دوره، کتیبه ها مشخصات ویژه ای دارند.
برای مثال در دوره سلجوقی، غالبا کتیبه ها با خط درشت و کوفی و با آجر اجرا شده و در دوره ایلخانی بیشتر با گچ به صورت برجسته و با نقش و نگارهای گیاهی تزیین شده است. در همین دوره شمار کمی کتیبههای کاشیکاری شده نیز وجود دارد. در دوره تیموری و صفوی عناصر تزئینی در معماری، به ویژه کتیبه ها، اهمیت زیادی دارند و از اجزای مهم معماری به شمار می روند.
در واقع، خوشنویسی در قالب کتیبه، به بناهای دوران اسلامی هویت مذهبی بخشید، زیرا خوشنویسی از همان آغاز هنری مقدس بود. علاوه بر این، موضوعات متنوعی وارد کتیبه نگاری شد و متن کتیبه های اماکن مختلف اغلب متناسب با فضای معماری دستخوش تغییراتی گردید مثلا کتیبه نگاری ها بر روی سر در ورودی، کناره های راهرو، محراب، منبر، دیوارهای اطراف و ... ویژگیهای خاص خود را داشته و دارند. در ادامه این توضیح بسیار مختصر در مورد کتیبه نگاری، باید اشاره ای نیز به کاربرد تزئینی چوب در معماری ایران داشته باشیم. دور از ذهن نیست که کاربرد چوب به عنوان جزیی از مصالح اصلی ساخت و ساز معماری قدمت دیرینه ای دارد و آن گونه که از خلال نوشته های پژوهشگران میتوان فهمید، در ایران عصر حجر استفاده از چوب مرسوم بوده است
علاوه بر کاربرد سازه ای چوب، قدمت استفاده تزیینی از چوب در معماری ایران حداقل از دوره هخامنشی قابل شناسایی است. بر اساس کتیبه های موجود در کاخ خزانه تخت جمشید به هنرمندانی که روی درهای چوبی کنده کاری کرده اند دستمزد پرداخت شده؛ البته در دوره های سلوکی، اشکانی و ساسانی تزئینات چوبی چشمگیری دیده نشده است
بعد از اسلام، کاربری تزئینی چوب در معماری افزایش یافت. مثلا در تزئین در و پنجره ها، میز خطابه، منابر و صندوق ها از تکنیکهای متنوعی مثل منبت، خاتم، معرق و مشبک استفاده شده - میشل، - 138 : 1388 که در بناهای بسیاری در ایران و سایر کشورهای اسلامی نمونه های مناسبی از این دست قابل مشاهده است
در کنار نقوش پیچیده هندسی، گیاهی و گاه حیوانی به کار رفته روی این آثار چوبی، کتیبه هایی به کار رفته اند که بار انتقال مفاهیم و اطلاعات را به دوش می کشند و البته کاربری تزئینی هم دارند. هدف اصلی پژوهش پیش رو، مقایسه اقلام خوشنویسی و نیز شیوه های متنوع اجرای تزیینات چوبی وابسته به معماری ایران تا پایان دوره قاجار است. در کنار این موارد، کاربری های گوناگون تزیینات چوبی در معماری ایران نیز مورد بررسی قرار گرفته است. این اهداف به منظور رسیدن به پاسخ مناسبی برای سوالات زیر طرح گردیده است:
• کدام یک از اقلام خوشنویسی در تزیینات چوبی وابسته به معماری ایران بیشتر به کار رفته است؟
• آیا به کار بردن اقلام متنوع خوشنویسی سیر منطقی و تاریخی خاصی داشته است؟
• برای اجرای کتیبه های چوبی، چه روشهایی به کار گرفته شده و کدام بیشتر مورد 1109 Richert, 1985, 130 - ×میلادی502/ هجری، - استفاده بوده است؟
• در بین عناصر چوبی وابسته به معماری، کدام یک شامل تزیینات کتیبه ای بیشتری است؟
پیشینه پژوهش
در کتب و مقالاتی که درباره هنر ایران و هنر اسلامی نوشته شده، به طور پراکنده به مطالبی برمیخوریم که در مورد تزئینات چوبی در معماری سخن هایی به میان آمده و از آنجا که پژوهش مستقلی در زمینه معرفی و مقایسه کتیبه های چوبی صورت نگرفته، این موضوع به عنوان هدف اصلی این تحقیق مد نظر قرار گرفته است.
یکی از مرتبط ترین پژوهش های صورت گرفته در این زمینه، توسط مژگان خیرالهی - 1388 - پیرامون صندوق های چوبی مقابر انجام شده که فقط به صورت چکیده منتشر گردیده است. قباد کیانمهر - 1384 - نیز پژوهشی گسترده پیرامون منبت کاری دوره صفوی انجام داده که در قسمت هایی از آن به کتیبه های آثار نیز اشاره شده است. فاطمه دانش یزدی - 1387 - نیز ضمن بررسی کتیبه های تاریخی شهر یزد از چند کتیبه چوبی نام برده است. اساتیدی چون لطف االله هنرفر - 1344 - ، حسین زمرشیدی - 1377 - و محمد یوسف کیانی - 1376 - نیز در اثنای نوشته های خود گذری غیر مستقیم و مختصر به این مقوله داشته اند.
روش پژوهش
پژوهش پیش رو در زمره پژوهش های بنیادی قرار میگیرد که بدنه آن به صورت تاریخی توصیفی تدوین شده است. در مقاله حاضر، از آنجا که بررسی دقیق نمونه های مورد نظر، جهت دستیابی به نتایج مطلوب، علاوه بر مطالعات کتابخانه ای، نیازمند تحقیقات میدانی و تطبیقی نیز بوده است؛ در برخی موارد، برای مستند نگاری و کسب نتایج مورد قبول، پس از حضور در محل، نسبت به تهیه تصاویر و ثبت مشاهدات اقدام شده است. با توجه به محدودیت های زمانی و مالی، نمونه گیری به صورت سرشماری در دسترس و طبقه بندی پسین بوده است. تحلیل داده ها بر پایه طبقه بندی مزبور صورت گرفته است.
-1 کاربردهای رایج چوب در تزئینات معماری
همان گونه که اشاره شد، علاوه بر کاربرد چوب در سازهی بناهای سنتی، از انواع مختلف آن جهت تزئینات و نماسازی نیز استفاده شده است. برای مثال در مسجد جامع نیشابور که به دست ابومسلم خراسانی ساخته شده، تیرهای چوبی بلند و قطور جهت قالببندی قوسها و پوشش گنبدها مورد استفاده قرار گرفته است
همچنین در دوره صفویه در قسمتی از بناهایی مانند چهلستون و عالی قاپو و هشت بهشت از چوب برای ستون سازی و طره بندی در کارهای تزئینی سقفهای مسطح نقش دار بهره گرفته شده است.
علاوه بر این موارد، در بناهای دوران قاجار مانند عمارت باغ ارم شیراز، بنای شمس العماره و کاخ گلستان تهران و بسیاری از بناهای دیگر، چوب به شیوه های مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است - همان: - 110 که در ادامه، تعدادی از رایج ترین کاربری های آن معرفی می شود.
-1-1 در درهای چوبی بزرگ، پنجره وهااُرُسی ها که زیر مجموعه ی درها و پنجره ها به شمار میروند همواره زینت بخش نمای مساجد و بناها بوده است. درها در دوره های مختلف، به عنوان درگاه و آستانه ورودی بناهای عموما مذهبی، جایگاه و شان خاصی داشته اند که فراوانی نمونه درهای کتیبه دار و تزیین شده میتواند گواهی بر این ادعا باشد. به عنوان مثال امامزاده اسماعیل اصفهان، مسجد افوشته نطنز، مسجد علی قهرود، مسجد جامع سمنان، مسجد جامع فیروز آباد میبد، شاهزاده حسین قزوین، مسجد جامع چالشتر، مسجد اولجایتو اصفهان، امامزاده روشن گرگان و بناهای تاریخی ابیانه به خصوص مسجد جامع ابیانه دارای درهایی هستند که به وسیله خطوط مختلفی تزئین شده است.
-2-1 صندوق مقبره - ضریح، محجر، مضجع، حظیره -
آغاز استفاده از صندوق چوبی برای پوشش مقابر اسلامی مشخص نیست ولی آنچه مسلم است این صندوقها کاربرد عام چون سنگ قبر نداشته و فقط در آرامگاه افراد عالی رتبه معنوی و مذهبی و افراد دارای جایگاه اجتماعی خاص، به عنوان پوششی برای سنگ قبر به کار رفته است. قدیمی ترین نمونه های بر جای مانده از صندوق های چوبی متعلق به ابتدای قرن ششم هجری است. متاسفانه تعداد نسبتا زیادی از صندوق های مقابر طی صد سال اخیر به سرقت رفته یا به علت عدم آگاهی متولیان بقاع و اماکن مذهبی، جای خود را به سنگ قبرهای نو و جدید داده اند
