مقاله طراحی دبستان دخترانه با رویکرد حفظ محرمیت ها و روانشناسی محیط

بخشی از مقاله

خلاصه

فضاهای آموزشی یکی از مهم ترین فضاهای تأثیرگذار بر روی کودکان به دلیل گذراندن ساعت های زیادی از طول روزشان میباشد. تاریخچه پیدایش مدارس در کشورهای مختلف متفاوت است. در ایران باستان نیز آموزش وجود داشته است. با نگاهی به سابقه معماری در ایران، معماری گذشته و سنتی را میتوان سرشار از مفاهیمی دانست که براساس فرهنگ، عقاید و اندیشه اسلامی - ایرانی معنا مییابد.

یکی از مفاهیمی که با ریشه گرفتن از فرهنگ اسلامی و باورهای دینی به عرصه معماری سنتی ایران راه یافته، موضوع »محرمیت« است. محرمیت یکی از اصول اساسی و قابل توجه در معماری سنتی ایران است که به نحوی معنادار با هویت ایرانی اسلامی همراه بوده، محرمسازی مدارس دخترانه به معنای ایجاد شرایطی است که دانشآموزان دختر بتواند با آزادی بیشتر در مدرسه حضور داشته و از امکانات موجود در آن استفاده کنند.

در نتیجه مدارس بسیاری در سراسر کشور بنا گردیده که در آنها استانداردهای فنی، ملاحظات محیطی، حفظ محرمیت و هویت معماری در نازلترین سطح ممکن ملحوظ شده است. مهمتر از همه، فضائی که در درون این مدارس پدید آمده فاقد هر گونه نقش سازنده و حمایتکننده در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان است. با توجه به این مسئله که فضاهای آموزشی محلی برای یادگیری هستند و یادگیری بخش مرکزی زندگی هر فرد است و دریافت پیامهای دقیق و قابل طبقهبندی فرد از محیط در میزان یادگیری او تأثیر دارد از اینرو معماری و تأثیر محیط اطراف اهمیت بسزایی پیدا میکنند.

در پژوهش پیش روی ضمن شناسایی متغیرهای تاثیر گذار بر روند طراحی ساختمان یک مدرسه، الگوی عملکردی این نهادآموزشی، با مروری بر ساختمان های شاخص ساخته شده طی دوره های مختلف، مورد مطالعه قرار گرفته است. به منظور دستیابی به اهداف این تحقیق که همانا متناسب سازی عناصر و فضاهای آموزشی با حفظ محرمیتها و روانشناسی محیط میباشد، آسیبهای موجود معرفی و با ذکر چند نمونه داخلی، الگوبرداری از تجربیات موفق دیگران در این زمینه، به عنوان یک گزینه پیشنهادی مطرح گردیده است.

.1 مقدمه

یکی از ویژگیهای عصر حاضر، سرعت تحولات همه جانبه در زندگی انسانهاست. زندگی بشر در طول تاریخ شاهد تحول و دگرگونی بوده است لیکن در هیچ دورهای سرعت و گستردگی تحولات و تغییرات همانند عصر حاضر نبوده است. در گذشته تحولات به کندی انجام میگرفت و آینده چیزی جز تکرار گذشته نبود و جامعه در ظاهر ساکن و راکد مینمود. در این گذر هر چند انسانها و جامعه انسانی وجوه مشترک و ثابتی را دارا بودهاند لیکن تحولات و دگرگونیهای مذکور در سدههای اخیر جامعه » امروز« را بصورت بارز و آشکاری از جوامع گذشته متمایز ساخته و تفاوتهای اساسی و قابل تأملی را در زندگی انسانها رقم زده است.

با توجه به استمرار این تحولات و گستردگی تغییرات، چهره ای دیگر از زندگی انسانی ترسیم خواهد کرد که با شرایط امروز متفاوت خواهد بود . این تحولات تمامی نهادهای اجتماعی و از جمله آموزش و پرورش را متأثر کرده و خواهد کرد. نهاد آموزش و پرورش بدلیل وابستگی گسترده به مردم و فعل و انفعالات اجتماعی بیش از سایر نهادها در معرض تحول و دگرگونی قرار دارد و در کشاکش تحولات نه تنها خود متحول میشود بلکه بستر تحول آفرینی را نیز فراهم میآورد و زمینه را برای بروز دگرگونیهای آینده مساعد میسازد.

همچنانکه آموزش و پرورش » امروز« غیر از آموزش و پرورش » دیروز« است و متناسب با تغییرات و تحولات و متأثر از مقتضیات زمان، تحولات اساسی در اهداف، برنامه ها، ساختار و محتوای آن بوجود آمده است، به یقین آموزش و پرورش »فردا« نیز با آموزش و پرورش » امروز« تفاوتهای اساسی و بنیادی خواهد داشت و دگرگونیهای مختلف در نظام تعلیم و تربیت آینده بوجود خواهد آمد. از آنجا که اصولاً آموزش و پرورش انسانهای » فردا« را تربیت میکند و نسلهای امروز را برای زندگی و جامعه فردا آماده میسازد در نتیجه از هماکنون باید به فکر »آینده« بود و برای به دستیابی به آموزش و پرورش نوین متناسب با تحولات آتی چاره اندیشی کرد.

بر اساس این باور باید با بررسیهای کارشناسانه و آگاهانه به استقبال تحولات آینده رفت و از ایجاد تغییرات سطحی، زودگذر و جزئی پرهیز کرد و با نگرش سیستمی و جامعنگر آموزش و پرورش جدید را بوجود آورد. باید باور داشت که شرایط فیزیکی مدرسه بعنوان یک عامل مهم در کنار سایر عوامل آموزشی و تربیتی در فرایند تعلیم و تربیت ایفای نقش میکند و از تعامل این عوامل »محیط تعلیم و تربیت ساخته و پرداخته میشود. فضای کالبدی مدارس باید ضمن دارا بودن هویت ملی و برخورداری از معماری روحبخش اسلامی، فراگیران را به حضور نشاط انگیز در مدرسه تشویق و ترغیب نموده و شرایط را برای یادگیری بهتر و عمیق تر تسهیل نماید.

.2 مروری بر ادبیات پیشین

در تحقیقی با عنون طراحی مدارس خاص دختران با توجه به اشرف، محرمیت و آسایش که توسط معاونت پژوهشی جهاد دانشگاهی واحد تهران انجام شده به این نکته توجه شده است که با تأسیس جمهوری اسلامی در ایران ضرورت بازنگری در تمامی ابعاد زندگی اجتماعی و ازجمله بعد فرهنگی آن رخ نمود مبنای این بازنگری تطبیق الگوها با شرع مقدس اسلام بود در این میان توجه به تغییرات الگویی در طراحی و ساخت کالبد شهری به عنوان ظرف وقوع زندگی اجتماعی با هدف ایجاد تناسب بین ظرف و مظروف آن ضروری مینمود.

محیط آموزشی و مدرسه به عنوان یکی از مهمترین مراکز فرهنگی با ویژگیهای خاص خود تأثیر مهمی در شکلگیری رفتارهای افراد دارد . هر چه سازگاری این فضاها با نیازهای جسمانی و روانی دانش-آموزان بیشتر باعث خواهد شد که تحولات سنی آنها در راستای منطقی خودش پیش رود و آسایش نسبی را بر رفتارهای آنها حاکم سازد بنابراین لازم است که طراحی کالبدی فضاهای آموزشی با توجه به خصوصیات خاص سنی و جنسی دانشآموزان بازبینی شود تا محیطی امن برای شکلگیری جسمی و روانی آنها بوجود آید .

خصوصیات جسمانی و روانی دانشآموزان دختر و پسر علیرغ برخی تشابهات تفاتهای زیادی با هم دارد که باعث شکلگیری فضاهایی با خصوصیات متمایز در مدرسه میگردد. فضاهای محرم یکی از ویژگیهایی است که خاص دانشآموزان دختر بوده و تأثیر بسزایی در آزادی رفتارهای آنها دارد.حذف اشراف ایجاد محرمیت فضایی و کنترل دید شرایط مناسبی را برای رشد و تحول اخلاقی، اجتماعی، شناختی و جسمانی دختران حاصل مینماید و به آنها امکان میدهد که در فضای خصوصی مدرسه دور از دید نامحرم آزادانه فعالیت نمایند.

الگوهای ارائه شده در این طرح که با هدف یاری رسانن به معماران در طراحی مدارس دختران با ویژگی محرمیت تهیه شدهاند در بخش طراحی حجم کلی ساختمان و طراحی اجزاء و عناصر فضا مشتمل بر طراحی ورودی کنجهای محرم دیوار و پنجره ارائه گردیده است از آنجائی که هدف این الگوها یا دیاگرامها تنها ایجاد جرقههایی در ذهن طراحان میباشد همواره تلاش بر این بوده تا از نزدیک شدن به صورتهای عینی کالبدی پرهیز گردیده و تنها با ارائه اصول و طبقهبندی گونههای مختلف مواجهه با این موضوع در هر بخش برای طراحان این امکان را فراهم آورد که بتوانند با بهرهگیری از این راهها به حل مسأله بپردازد. این الگوها به هیچ وجه نمیتوانند مستقیماً مورد استفاده قرار گیرد.

 تنها پس از تحلیل مسائل مختلفی نظیر اقلیم سایت و ویژگیهای محیطی انوان اشراف، مسائل عملکردی و .... میتواند توسط طرح انتخاب گردیده و مورد استفاده واقع شود.[5] در همین راستا مهدوینژاد و همکارانش در مقالهای تحت عنوان محرمیت در الگوی مسکن بومی و به کارگیری آن در معماری معاصر تهران به این موضوع اشاره دارد که معماری گذشته و سنتی را میتوان سرشار از مفاهیمی دانست که بر اساس فرهنگ عقاید و اندیشه اسلامی ایرانی معنا مییابد یکی از مفاهیمی که با ریشه گرفتن از فرهنگ اسلامی و باورهای دینی به عرصه معماری سنتی ایران راه یافته موضوع محرمیت است .

محرمیت یکی از اصول اساسی و قابل توجه در معماری ایران است که به نحوی معنادار با هویت ایرانی- اسلامی شهر تهران همراه بوده و مثالهای موفقی از آن را میتوان در بخشهای مختلف این کشور مشاهده نمود.  نمونههای قابل توجهی از این مهم را میتوان در خانههای دوران قاجار در شهر تهران مشاهده نمود.  محرمیت و سلسله مراتب در این نوع خانهها با ایجاد فضاهای محصور درون خانه معنا شده است فضاهایی که در عین فراهم آوردن فضایی امن برای ساکنان سرشار ار مفاهیم طرحانه و نوآوریهای معمارانه است انسان ایرانی علیالخصوص نسل جوان به شدت گرایش به تکنولوژی دارد و دیدن نشانههای آن را در بناهای خود حاکی از مدرن بودن خویش میداند لزوماً ادغام معماری سنتی و مدرن باید از طریق مفاهیم صورت گیر. مفاهیمی که در تمام طول تاریخ معماری ایران پایدار بودهاند و در روح بناها وجود داشتهاند.

سلسله مراتب محرمیت درونگرایی از جمله این مفاهیم هستند. ساختمانهای گذشته براساس محور نمودن حیاط شکل میگرفت و عمدتاً با فضاهای مصنوع زندگی در سه یا چهار سمت محصور میگردید. به بیانی این فضای باارزش در تملک صاحبخانه قرار میگرفت و از برون خانه مجزا میشد. سیر تحول حیاط در طی دورههای گذشته را میتوان حرکت از درونگرایی به برونگرایی دانست که موجب از دست رفتن بسیاری از مفاهیم باارزش سکونت گردیده است. با احیاء و استفاده از رویکردهای معماری گذشته میتوان بسیاری از کیفیتهای محیط زندگی را در مساکن امروزی ترقی داد.

باید در طراحی مسکن و فضای زندگی و آموزشی محرمیت به عنوان یک اصل اساسی مورد توجه قرار گیرد.[6] در همین راستا خداشناس در مقالهای دیگر با عنوان تأثیر روانشناسی محیطی بر معماری داخلی فضاهای آموزشی به این موضوع توجه دارند که انسان در تمام لحظات زندگی خود در حال دریافت پیامهای حاوی اطلاعات از محیط اطراف خود و یادگیری آنها میباشد خواه این محیط طبیعی بوده و خواه ساخته دست بشر باشد.

هرچه پیامهایی دقیقتر و قابل طبقه بندی از محیط دریافت شود میزان یادگیری او بالاتر میرود و در این میان تاثیر معماری، هنر احاطهگر انسان بسیار با اهمیت است چرا که تاثیرات رفتاری و روانی ایجاد شده در انسان به لحاظ قرارگیری در محیطهای مختلف، سبب تغییر میزان میل یادگیری، حساسیت او به محرکهای محیطی، تمرکز و انگیزه آموزش میشود. در محیطهایی که خصوصا برای آموزشی طراحی میشوند این تاثیر باید در نقطه عطف توجه طراحان قرار گیرد و با مطالعه الگوهای رفتاری دانشآموزان، جزئیات و ویژگیهای محیطی موثر بر حواس آنها طراحی شوند.