بخشی از مقاله
چکیده
خلاقیت از دیدگاه جمعی از مهمترین عوامل پیشرفت سازمانها و کشورها و از دیدگاه فردی در رشد شخصیت و رسیدن به تعادل ذهنی مؤثر میباشد. با وجود اینکه برای پرورش این استعداد، مؤثرترین بازهی زمانی، کودکی است، اغلب مدارس ابتدایی فعلی کشور تلاش برای پرورش آن انجام میدهند. در این پژوهش که با روش کیفی و مبتنی بر منابع اسنادی انجام گرفته است، سعی در شناخت ویژگیهای محیطیای گردید که موجب پرورش خلاقیت شده، متناسب با نیازهای کودکان بوده و جهت فعالیتهای آموزشی مدرسه مناسب باشند.
در این راستا عوامل محیطیای که ذهن دانشآموز را به چالش کشانده و وی را دچار تنش فکری نمایند، همجهت با خواست این پژوهش شناخته شد. به چالش کشاندن حواس انسان، به عنوان ابزار ادراک محیط، موجب درگیری بیشتر فرد با محیط و زمینه ساز تفکر خواهد بود. بنابراین به گوناگونی در کاربرد فرمها، ترکیبها و جزییات، پرداخته شد، چراکه زمینهی لازم جهت تخیل دانشآموز را فراهم میکند. دریافت خبر از فضای پیش رو بدون ارتباط مستقیم با آن مشوق کاربر جهت کشف فضا خواهد بود. در مسیر کشف به ریتم، تکرار، پویایی فرمها و استفاده مناسب از آب و نور جهت همراهی کاربر اشاره گردید.
همچنین به بازی به عنوان فعالیتی مؤثر در رشد کودک، پرورش خلاقیت و تجربهی آموختههای آموزشیاش اشاره شد و بهترین محیط بازی، محیط باز طبیعی با عناصر و اجزاء طبیعت معرفی گردید. سپس به اهمیت طبیعت پرداخته و به لزوم انجام کارهای گروهی در محیط باز مدرسه، اشاره شد. همچنین پیشنهاد گردید محیط مدرسه خارج از ساعات کاری جهت انجام فعالیتهای فوق برنامه در مقیاس محله عمل نماید. فضاهای انعطافپذیر، قابل گسترش و چند منظوره با توجه به اندازههای بدن کودکان و شرایط ایمنی آنان فضاهای مطلوب شناخته شدند.
مقدمه
از آنجاییکه سده های 20 و 21 بر پایه خلاقیت و نوآوری استوارند - خاموشیان، 1387، - 2، تفاوت در کیفیت زندگی ملتها، تفاوت آنها در میزان خلاقیتشان است. در واقع حل بخش عظیمی از دشواریهای زندگی بدون خلاقیت ناممکن به نظر میرسد - بیگلری تبریزی، 1381، - 8، در قرن حاضر ملتهایی ثروتمند محسوب میشوند که دارای افراد خلاق و با نوآوری بیشتری باشند - پاکدامن، 1387، . - 7
در این راستا کودکی به عنوان یکی از پربارترین دورهها در پیشرفت نیروهای خلاقه و حس زیباییشناسی شناخته شده و مهمترین نقشی که آموزش و پرورش میتواند در تعلیم و تربیت کودکان ایفا کند، پرورش این استعداد میباشد - میرزابیگی،1373، . - 19 از آنجاییکه پژوهشهای مرتبط با خلاقیت اغلب سنین قبل از دبستان را مورد بررسی قرار دادهاند، این مقاله ضمن تأیید اهمیت مسأله مذکور در سنین قبل از دبستان، بر چگونگی طراحی مدرسهای متمرکز میشود که علاوه بر برآوردن نیازهای آموزشی در مقطع ابتدایی بتواند در رشد خلاقیت دانشآموزان مؤثر باشد.
به طور عمده در مدارس ابتدایی موجود بدون توجه به موضوعات مرتبط با نیمکره راست مغز شامل خلاقیت و هنر - خیابانیان، 1389، - 10 به تقویت نیمکره چپ مغز که شامل منطق، نظم و آگاهی است - خیابانیان، 1389، - 11، پرداخته میشود. در چنین مدارسی تنها ارتقاء سطح نمرات، حفظیات و پاسخگویی به سؤالات با جوابهای مشخص مهم بوده و به پاسخهایی که خارج از چارچوب و نوآور باشند اهمیتی داده نمیشود.
ارنست ویل معتقد است که یکی از روشهای مهم متبلور کردن خلاقیت، ایجاد فضای محرک، مستعد و به طور کلی خلاق است. او بر این باور است که به وجود آوردن محیط خلاق و نوآور، مهمترین عامل برای عرضهی اندیشههای جدید و بکر است. محیط میتواند انگیزش را در افراد برای ابراز تفکر خلاق افزایش دهد - سعیدی کودکان به سبب محدودیتهای فیزیکی و روانی خود، تأثیرپذیری عمیقتری از محیط دارند، به طوریکه تجارب محیطی دوران کودکی در تمام زندگی همراه شخص بوده و از مهمترین عوامل تأثیرگذار در شکلگیری شخصیت وی میباشد. در مقالهی حاضر، در راستای شناخت و بررسی ویژگیهای کالبدی مدرسهای که کالبد آن به بسط قوه خلاقیت دانشآموزان کمک کند، سعی میگردد تا عوامل تأثیرگذار بر سه ضلع مثلث خلاقیت، مدرسه ابتدایی و کودک شناسایی و ارایه گردند.
قوه تخیل کودک و لزوم ایجاد گوناگونی در فضا
از مهمترین ویژگیهای کودکان که تأثیر مستقیم بر معماری مختص آنان دارد، قوه تخیل میباشد. قوه تخیل همچنین عامل اصلی خلاقیت و پیدایش هر اثر خلاقانه است. کودک با استفاده از خیالپردازی، شکلها و حجمهای فضایی را به گونهای خاص تعبیر و تفسیر میکند - خاموشیان به نقل از مؤمنی، 1387، . - 58 وجود قوه تخیل در کودکان و تأثیر آن بر خلاقیت، لزوم ایجاد گوناگونی و تنوع را در طراحی معماری اثبات میکند - خاموشیان، 1387، . - 58
تنوع میتواند ضمن برانگیختن تخیل کودکان و بروز و رشد خلاقیت، پاسخگوی نیازهای مختلف دانشآموزان در اوقات و شرایط مختلف باشد. چرا که کودکان نیز مانند هر انسان دیگری، در شرایط مختلف دارای احساسات متفاوت بوده و نیاز به فضاهایی متناسب با احساساتشان دارند - پهلوانزاده، 1383، . - 86 گوناگونی میتواند مفاهیمی مانند سلسله مراتب و ریتم در ترکیب احجام، فرمها و اشکال، همچنین کاربری فضاها شامل فضاهای باز و بسته، فضاهای مخفی، فضاهای ماجراجویی و فضاهای راه مانند و نیز جزییاتی مانند دستگیره درب، رنگ و نور را شامل شود. فضایی که بتواند کاربر را تشویق به حرکت و کشف فضا نموده و حس کنجکاوی او را برانگیزد، میتواند در رشد خلاقیت فرد مؤثر باشد.
کل نگری کودک و لزوم خوانایی فضا
از دیگر ویژگیهای کودکان کلنگر بودن آنان است. در واقع کودک از چند چیز جداگانه، یک برداشت کلی داشته و درنظرش آنچه میشناسد مهم است، نه آنچه میبیند. بنابراین کودک باید گام به گام با فضاهای مختلف مواجه شده، تا بتواند مقایسه ذهنی و روانی انجام داده و درک مناسبی از فضا پیدا کند - مؤمنی، 1384، . - 15 در مقابل مواجه شدن یکجا و ناگهانی کودک با چند فضای مختلف موجب بی میلی کودک در درک وی از فضا میگردد. چرا که فضا آنقدر بزرگ جلوه میکند که کودک نمیتواند ارتباط مناسبی با آن برقرار سازد.
فرم و رنگ
انتخاب مناسب فرمها با توجه به تأثیرات روانی هر یک از جمله پویایی مثلث و مستطیل در مقابل ایستایی دایره و مربع، میتواند طراح را در رسیدن به ترکیب فرم مطلوب یاری رساند. در ضمن فرم باید به گونهای انتخاب گردد که با محتوای فضا هماهنگی داشته باشد. فرمهای بی قاعده متناسب با خیال پردازی کودکان بوده و فرمهای متقارن تعادل را القاء میکنند. ارتباط کودک با فرمهای منحنی و نرم راحتتر از فرمهای زاویهدار است. - پهلوانزاده، 1383، . - 310
علاوه بر فرم، رنگ نیز تأثیر زیادی بر ادراک فضا دارد. رنگ برای کودکان حتی تأثیر گذارتر از فرم میباشد. رنگ مناسب فضا می-تواند شادابی، نشاط، آرامش روانی و تحرک کودک را افزون نموده و یا برعکس رنگ نامناسب زمینه کسالت، خمودی، بیتحرکی، عصبانیت، اضطراب و افسردگی را فراهم نماید. به طور کلی کودکان رنگهای درخشان و رنگهای ترکیبی را دوست دارند. استفاده از رنگ آمیزی متفاوت در فضاهای مختلف، موجب ایجاد حس تعلق در کودکان میشود - پهلوانزاده ،
به کارگیری حواس پنجگانه
در ادراک فضا حس لامسه، پس از بینایی، مهمترین ارگان حسی است. در مورد کودکان موضوع از این هم مهمتر است، چرا که کودکان از طریق لمس کردن، یاد می گیرند و آموزش میبینند. کودکان عاشق بافتهای نرم مانند چمن و فرش هستند - پهلوانزاده، 1383، . - 311 آنها بافتهای طبیعی مثل چوب را نیز دوست دارند. تغییر بافت در وسایل بازی میتواند مشوق حس کنجکاوی کودکان باشد - شریففر، 1385، . - 150 فضاهایی که شامل بافتهای متنوع باشند، میتوانند اطلاعاتی در مورد یک فضای بازی، یک نوع دستگاه و یا محیط ارایه نمایند.
در مورد بافت کف باید اشاره نمود که کودکان به علت اینکه سطح دیدشان به زمین نزدیکتر است، توجه بیشتری به بافت و تقسیم بندیهای کف دارند - رضایی، 1387، . - 33 قراردادن کودک در شرایطی که از طریق شناخت بوها و رایحههای گوناگون، تفاوت اجسام و محیطها را درک نماید، در درک بهتر وی از محیط و شناخت بیشترش نسبت به مسایل کمک میکند. در مورد حس شنوایی نیز باید اشاره نمود که استفاده از سطوح سخت و ایجاد پراکندگی در انعکاس صوت، حس کنجکاوی را در کودکان تقویت مینماید - پیاژه و اینهلدر، 1371، . - 5
تناسبات و ایمنی
در راستای طراحی فضا برای کودکان توجه به تناسب کالبد فضا و تجهیزات موجود با بدن کودکان و همچنین رعایت نکات ایمنی در امکانات موجود در فضا لازم به نظر میرسد. به طور طبیعی کودکان اشیایی که مخصوص ابعاد و اندازههای آنها ساخته شده را بیشتر دوست دارند. در عین حال برای داشتن سلامت جسمی نیاز است تا مبلمان فضا متناسب با اندازههای بدن آنان باشد. همچنین کودکان به دلیل آسیب پذیری و دارا بودن ویژگیهایی از جمله کنجکاوی، پرتحرکی و نیز حوزهی دید محدود و طول قدم کوتاهتر به شرایط ایمنی متفاوتی از بزرگسالان نیاز دارند.
بازی
یکی از فعالیتهای مهم کودکان که در رشد کودک، در پرورش خلاقیت - خاموشیان، 1387 ، - 56 و نیز در تجربه آموختههایش اهمیت بسزایی دارد بازی میباشد. کودکان از طریق بازی، تماس فعال با محیط و از طریق حواس به اکتشاف محیط پرداخته و آموزش میبینند. کودکان در هر جایی بازی میکنند و حتی محدودیت فضایی، فعالیتهای آنها را محدود نکرده و همه فضاها از خانه تا کلاس و فضای مابین آنها برای کودکان، مکان بازی میباشد.
