بخشی از مقاله
چکیده
افراد بسیاری حدود یک پنجم سن خود را در مراکز آموزشی سپری می کنند و آینده بسیاری از افراد به چگونگی تحصیل در این مراکز بستگی دارد ، به همین علت کیفیت فضاهای آموزشی از اهمیت بسیاری برخوردار است . برخورداری استادان و دانشجویان از فضایی با کیفیت فیزیکی مطلوب میزان بهره وری بیشتری را از سرمایه های انسانی و مادی فراهم می کند . فضایی با کیفیت فیزیکی مطلوب به فضایی اطلاق می شود که در آن استاندارد شاخص هایی از قبیل هوای سالم ، دمای مناسب ، رطوبت کافی ، نور ، صوت ، دید و منظر مناسب ، کارایی انرژی ، دسترسی ها و ارتباطات رعایت شده باشد. عدم رعایت هر کدام از این شاخصه ها معضلاتی ایجاد می کند که در وهله اول باعث کاهش بازدهی هر یک از افراد می شود . بازدهی افراد در مراکز آموزشی از اهمیت بسیاری برخوردار است . یکی از شاخصه فضای فیزیکی مطلوب که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است ، نور طبیعی است که بر طبق تحقیقات انجام شده علاوه بر بازدهی تاثیر به سزایی در سلامت و آسایش افراد دارد.
. نور بر کیفیت فضا تاثیر مستقیم دارد و نیز کیفیت معماری بر اساس همین نور و میزان تابش و نحوه کنترل آن سنجیده می شود. بینایی نتیجه عملکرد چشم در پرتو نور است و درک هر فرد از فضا به میزان روشنایی آن فضا وابسته است ، و این عامل حتی بر روی خلقیات افراد نیز تاثیر گذار است . هدف از این مقاله پرداختن به موثر ترین عامل طبیعی یعنی نور , جهت ارتقای کیفیت فضاهای آموزشی و نیز بررسی گزینه هایی جهت کنترل میزان نور ورودی و نحوه هدایت آن می باشد . در آخر , به یک نتیجه گیری کلی درباره طراحی نورگیرها و پنجره ها ، بر اساس میزان و جهت نور تابشی خواهیم رسید.
واژههای کلیدی: فضای آموزشی ، نورگیر ، نور طبیعی ، بازدهی ، طراحی بهینه
مقدمه
یادگیری،بخش مرکزی زندگی هرفرد است.حتی زمانی که به آن فکر نمیکنیم نیز اتفاق میافتد ؛ با این تفکر که رفتار در خلأ رخ نمیدهد ؛ لذا راه های گوناگون رفتار ، مرتبط با محیط کالبدی است. محیط های یادگیری از عناصری تشکیل خواهند شد که در کنار هم معنادار میشوند. ویژگیها و کیفیتهای هرکدام از این عناصر در شکلگیری رفتارهای مختلف مؤثر میباشند. فیلسوف ژان پیاژه، بر توانایی کودک در درک جهان به طور فعال تأکید بسیار میکند و معتقد است که کودکان به طور انفعالی اطلاعات را جذب نمیکنند، بلکه آنچه را که در دنیای پیرامون خود میبینند،میشنوند و احساس میکنند،سپس انتخاب و تفسیر مینمایند. [1]
معماری،هنری است که ما را در بر گرفته است و انسانها بیش از آنکه بر فضا تأثیر بگذارند، از آن تأثیر میپذیرند.آموزش و به تبع آن محیطهای آموزشی بیشترین اثر و نقش را بر ذهنیت و تمدنسازی جوامع به عهده دارند.لازمه اصلاح کالبد آموزش و پرورش،ایجاد فضاها ی مرتبط با فعالیت دانشآموزان است؛فضاهایی که دارای شرایط مناسب و مطلوب برای رشد فیزیکی ذهنی، عاطفی و اجتماعی افراد میباشد که تحقق این امر از طریق طراحی جزئیات فضاها با توجه به الگوهای رفتاری دانش آموزان و دانشجویان امکانپذیر میگردد. محققان روانشناسی محیط ، با مطالعه الگوهای رفتاری افراد در محیطهای آموزشی به مواردی مؤثر،از قبیل اندازه مدرسه،نورپردازی و...که نقش عمدهای در افزایش یادگیری دارند.[2] [1]
استفاده از شاخص های عملکردی و اصول و مبانی زیباشناسی در طراحی فضاهای کالبدی آموزشی ، علاوه بر پاسخ گویی به نیازهای روحی و جسمی دانش آموزان و دانشجویان ، موجب پرورش استعدادها و شکوفایی خلاقیت های آنان خواهد شد [3].برخورداری استادان و دانشجویان دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی از فضاهای با کیفیت فیزیکی مطلوب ، یکی از راه های مؤثر بهره وری بیشتر از سرمایه های انسانی و مادی می باشد فضاهای با کیفیت فیزیکی مطلوب ، به فضاهایی اطلاق می شود که در طراحی آن استاندارد شاخص هایی از قبیل هوای سالم ، دمای مناسب ، رطوبت کافی ، نور ، صوت ، دیدومنظر مناسب ، کارایی انرژی ، دسترسی ها و ارتباطات رعایت شده باشد [4],[3].
یکی از شاخص هایی که موضوع این مقاله است و نقش مؤثری در دستیابی به نتیجه بهینه در محیط های آموزشی و پژوهشی دارد ، نور مناسب است .طی قرن ها فلاسفه و دانشمندان، نور را به عنوان ماهیتی مادی ومعنوی تلقی کرده اند و منشاء اصلی آن را در خورشید مورد تحقیق و بررسی قرار داده اند. نور طبیعی که سرچشمه تمام هستی است، در همان حال که به سطح چیزها برخورد می کند، به آنها شکل می دهد و با انباشتن سایه در پشت عناصر به آنها عمق می بخشد. این نور که کلید درک فضا است، مستقماًی بر کیفیت فضا تأثیر می گذارد و معماری نیز به واسطه همین نور است که پدیدار می گردد.[5]
روشنایی طبیعی یکی از فاکتور های مهم طراحی فضاهای آموزشی با کیفیت مطلوب است و تأثیر به سزایی در حافظه هوشیار و غیر هوشیار افراد دارد . مطالعات نشان داده که دانشجویان و دانش پژوهان در محیط برخوردار از روشنایی طبیعی به طور آشکار کارآیی بهتری خواهند داشت .استفاده از روشنایی طبیعی به میزان قابل توجهی در صرفه جویی انرژی الکتریکی مؤثر می باشد و بر کمیت و کیفیت سایر فاکتورهای فضای استاندارد ، مانند میزان دما و رطوبت تأثیر مستقیم دارد .امروزه معماران به وسیله پنجره ها و نورگیر ها از این پدیده ارزشمند استفاده می کنند . استفاده پنجره ها و نورگیر ها در طراحی معماری به گونه ای است که بر حسب نیاز از مزاحمت های نور اضافی جلوگیری می شود و یا از آن در جهت صرفه جویی در مصرف انرژی استفاده می شود [6],[3].
نور و اهمیت آن
طی قرن ها فلاسفه و دانشمندان ، نور را به عنوان ماهیتی مادی ومعنوی تلقی کرده اند که منشا اصلی آن در خورشید میباشد . روشنایی طبیعی نور حاصل از تابش خورشید و ماه و ستارگان بر روی کره زمین است که منبع اصلی همه آنها خورشید میباشد.[5]خورشید به مثابه منبعی لایزال و پاک و بی هزینه و هماهنگ با کلیه جنبه های زیست محیطی و روان شناسی مورد توجه قرار گرفته است . استفاده روز افزون از آن در ساختمان ها در دهه های اخیر موید این نظر است . [7],[6]پدیده نور به طور اعم و نور روز به طور اخص از اساسی ترین نیاز های جسمی و روانی انسان است که ضمن حفظ سلامتی به سبب ایجاد احساس پیوستگی و آشنایی با محیط طبیعی ، شرایط مطلوب تر و دلپذیر تری را فراهم مینماید که میتواند باعث افزایش آرامش از یک سو و ارتقای بازدهی از سوی دیگر شود . [7]
نور روز به به دلیل برخورداری از اشعه ماورای بنفش یکی از عوامل به وجود آورنده ریتم طبیعی در سیستم های بیولوژیکی بدن است . مویرگ های پوست در برابر اشعه ماورای بنفش منبسط شده و فشار خون را قدری کاهش میدهد [8]. علاوه بر احساس سلامت ، ضربان تند شده و اشتها زیاد میگردد . این اشعه ، انرژی زا و محرک فعالیت بدنی میباشد . البته تشعشعات بیش از اندازه ماورای بنفش باعث چروکیدگی پوست و حتی تومور بدخیم پوستی میشود . [3]هم چنین استفاده از روشنایی طبیعی به میزان قابل توجهی در صرفه جویی انرژی الکتریکی - حدودا - %40 موثر میباشد و بر کیفیت وکمیت سایر فاکتورهای فضای استاندارد مانند میزان دما و رطوبت و ... تاثیر مستقیم دارد . [7],[6]
روشنایی طبیعی یکی از فاکتور های مهم طراحی فضاهای آموزشی با کیفیت مناسب است و تاثیر به سزایی در حافظه هوشیار و غیر هوشیار افراد دارد . مطالعات نشان داده که دانشجویان و دانش پژوهان در محیطی که برخوردار از روشنایی طبیعی است به طور آشکاری کارآیی بهتری خواهند داشت . با مطالعات انجام شده در کانادا ، حضور دانشجویان در دانشگاه هایی با نور طبیعی بیشتر از دانشگاه هایی با نور غیر طبیعی است و حتی استفاده از نور طبیعی در محیط های آموزشی منجر به کاهش غیبت دانش پژ وهان و افزایش تمرکز و کاهش سر و صدا و خستگی اعصاب و ارتقای سلامت چشم و در نهایت بالا رفتن راندمان آموزش - حدودا بین %13 تا - % 26 میشود [7].
نورپردازی با نور طبیعی
پدیده روشنایی عامل اصلی مجموعه تجربیات ما از جهان اطراف است و درواقع بخش ادراک بصری را تشکیل میدهد . [5] این پدیده در قالب بخشی از نظریه نور پردازی در ارتباطی تنگاتنگ با طراحی فضاهای معماری قرار دارد. [3]تاثیر پیچیده روشنایی روز بر انسان از جنبه های گوناگون به طور کامل شناخته شده نیست اما در حال حاضر میتوان از یافته ها ی اخیر در این زمینه بهره ها جست " معماران و طراحان میتوانند از طریق طراحی سنجیده و دقیق پنجره ها ، کمک شایانی به افزایش بازدهی و سلامتی جسمی و روانی ساکنان بناها کنند."[7],[1]نورپردازی با نور روز فرآیندی فراتر از ایجاد شرایط مناسب برای رویت اجسام است .
" این فرآیند از کیفیات احساسی وی ژه ای برخوردار است که میتواند بر خلقیات افراد آشکارا تاثیر بگذارد. [7] در این فرآیند جنبه ادراکی آن نسبت به سایر جنبه ها از اهمیت بیشتری برخوردار است . [3]"نتایج پژوهش های محققان نشان میدهد که اساسا نور پردازی به دو طریق مستقیم و غیر مستقیم بر افراد تاثیر میگذارد . " تاثیر مستقیم آن ناشی از ایجاد تغییرات در کیفیت دید به واسطه نورپردازی و از طریق تغییر محرک های سیستم بینایی است . در حالی که اثر غیر مستقیم آن حاصل قابلیت نور در جلب توجه ، تغییر انگیزش ، حالت ، رفتار ، اصلاح تعادل هورمونی بدن انسان است . نور پردازی میتواند بر عکس العمل های فیزیولوژیک بدن انسان همانند ادراک بصری وی تاثیر بگذارد . [7]"
به طور کلی روشنایی طبیعی - نور روز - از دو جنبه کمیت و کیفیت قابل بحث و پیگیری است ، کمیت نور در ابتدای قرن بیستم و حتی تا اواسط آن ، که روشنایی مصنوعی حاصل از ابداع بشر در عرصه طراحی معماری پیشگامی میکرد ، مورد بی مهر ی طراحان قرار گرفت . در حالی که استفاده از نور طبیعی از گذشته برای بشر شناخته شده است . امروزه معماران به وسیله پنجره ها و نورگیر ها از این پدیده ارزشمند استفاده میکنند . [8] استفاده از پنجره ها و نورگیر ها در طراحی معماری به گونه ای است که بر حسب نیاز ازمزاحمت های نور اضافی جلوگیری میشود و یا از آن در جهت صرفه جویی در مصرف انرژی استفاده میشود . [9],[3]طراحی کمیت روشنایی طبیعی - نور روز - در فضا، قانون پذیر است اما کیفیت نور در فضا تنها به مهارت معمار بستگی دارد و قانون مندی آن به طور مشخص مطرح نیست . [3]کمیت و کیفیت در فضای مورد بحث، فاکتور های غیر قابل تفکیک و در حقیقت مکمل یکدیگرند .
فرآیند روان شناسی نور طبیعی
وقتی به اطراف خود می نگریم آنچه میبینیم در واقع بازتاب نوری است که از یک منبع روشنایی بر اجسام گوناگون میتابد . [5] اهمیت ارزیابی انسان بر این مبنا قرار دارد که وی میتواند بر خلاف ابزار های اندازه گیری ، خود را تا حد زیادی با محیط تطبیق دهد و این امر غالبا عاملی تعیین کننده در میزان موفقیت در طراحی به کمک نور است . " به رغم ساز و کار نسبتا پیچیده سیستم بصری ، هر گاه انسان در جایگاه ابزار سنجش محیط مد نظر قرار گیرد ، میتوان به راحتی به ارزیابی روشنایی دست یافت ، زیرا محیط اطراف ما پیچیده درک نمیشود ، بلکه این همان محیط آشنایی است که انسان ها در قالب الفاظی ساده آن را بیان می کنند . [10],[7]"
در چشم حساسیت تنظیم پذیر ویژه ای وجود دارد که باعث می شود مقدار معینی از شار نوری که باعث تحری ک شبکیه چشم در شرایط خاص میشود ، در شرایط دیگر به احساس متفاوتی از روشنایی در چشم بینجامد ." [3] بنابراین میزان معینی از روشنایی در زمینه ای تاریک بسیار روشن تر از همان نور در محیطی روشن تر به نظر می آید که دلیل آن همان سازوکار تطابق است . [7]"با توجه به مطالعات انجام یافته این دو نکته آشکار میشود :
B1 نحوه و میزان ارتباط میان مقدار روشنایی محیط با تاثیرات روان شناختی آن بر کاربران از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
B2 با توجه به شرایط پیش بینی ناپذیر و متغیر نور روز ، تاکنون مطالعات اندکی در این زمینه و در شرایط واقعی صورت پذیرفته است. بیشترین مطالعات انجام یافته در ای ن زمینه به صورت مطالعه آزمایشگاهی و در زیر آسمان مصنوعی انجام یافته در حالی که " جهان واقعی ، با توجه به مجموعه فرآیند های گوناگون محیطی ، اجتماعی ، و فرهنگی و موثر بر آن ، مکانی پیچیده محسوب میشود و از این رو مطالعات آزمایشگاهی در این زمینه ، به تنهایی از جامعیت لازم برای پاسخگویی به نیاز برخوردار نیست . [11],[7]"تحقیقات نشان می دهد که میزان شدت ، نوع منبع ، رنگ، جهت ، نحوه توزیع نور ، در محیط های گوناگون فعالیت انسانی ممکن است تا حدود زیادی بر رفتار ، روحیات ، بازدهی ، کارآیی وی موثر باشد و اساسا در این میان نور طبیعی کامل ترین و مطلوب ترین نور است . [1]تابش نور طبیعی و ارتباط بصری با محیط خارج در فضای زیستی انسان اعم از محل کار ، فراغت ، تفریح ، تحصیل و نظایر آن علاوه بر افزایش کارآیی و بازدهی فرد ، موجب کاهش اضطراب ، بهبود رفتار و ارتقای شخصیت و نیز حفظ و افزایش سلامتی و آسایش میشود . [7]نبود ارتباط با خارج ممکن است منجر به خستگی ، بی خوابی ، افسردگی فصلی شود .
اثر درمانی نور طبیعی
تحقیقات سال های اخیر نشان میدهد که نور روز علاوه بر نقش و اهمیتی که در حفظ و بهبود چرخه حیاتی انسان ایفا میکند ، اثر درمانی دارد و میتواند تا حد زیادی در درمان این گونه بیماران موثر واقع شود . [3]مراکز اصلی بدن میتوانند مستقیما از طریق تابش نور تحریک یا تنظیم شوند و میزان این تحریکات با تنظیمات فراتر از آن چیزی است که دانش معاصر تا سال های اخیر تمایل به پذیرش آن داشته است . تحقیقات نشان می دهد که تابش نور روز میتواند آثار درمانی مثبتی بر بیمارانی داشته باشد که از اختلال احساسی فصلی رنج میبرند . [7]
از جانب دیگر هرگاه نور روز با توجه به ملاحظاتی در زمینه: الف - میزان تابش نور به شبکیه ب - مدت تابش ج - زمان بندی تابش
صورت پذیرد نه تنها در جلوگیری از افسردگی فصلی بلکه در کلیه شئون بهداشتی روانی ممکن است موثر واقع شود . فواید درمانی دسترسی به نور طبیعی در اتاق های بستری بیمارستان ها ، واقعیت انکار ناپذیری است که از حدود نیم قرن پیش مطرح بوده است.تیتوف در سال 1999 بیان داشت که میزان افسردگی در میان دانش آموزانی که از نور روز بهره میبرند تا حد زیادی کاهش یافته است . [12][7][3]وی در گزارش دیگری به تاثیرات مثبت نور روز بر رفتار و کارآیی دانش آموزان اشاره میکند .بدیهی است که با توجه به یافته های مربوط به تاثیرات مثبت درمانی بهره مندی از نور روز ، بسیاری از طراحان و کارفرمایان، به خصوص در فضاهای بهداشتی B درمانی و آموزشی تمایل زیادی در به کارگیری روشنایی طبیعی و بهره مندی از مواهب ویژه آن در بهبود کیفیت فضا نشان میدهند [10][7].
فضای آموزشی
مدرسه نهادی اجتماعی است و نمایانگر فرهنگ خاص جوامع مختلف است که به دانش آموزان جهان بینی ، عادات ، رسوم ، مهارت ها و دانش معینی را منتقل می کند . وقتی برای اولین بار در فضای تازه ای قدم بر می دارید مجموعه عوامل موجود در آن محل ، تأثیراتی خواهند داشت که یا علاقه مند به مراجعه مجدد به آن محل می شوید و یا بر عکس ، داوطلب ترک سریع تر آنجا می باشید.[1]
