بخشی از مقاله
چکیده
از دو دهه قبل، طرحهای هادی روستایی از جمله گستردهترین طرحهای کالبدی روستایی در ایران هستند که عمدتاً جنبههای کالبدی بافت فیزیکی روستاها را مورد توجه قرار میدهند. با ارزیابی اثرات کالبدی این طرحها میتوان با دیدگاه جامعتری امکان برنامهریزی را در آینده فراهم آورد. مهمترین هدف ارزیابی طرحهای هادی فراهم ساختن ابزار مدیریت لازم برای نظارت، کنترل، جهتدهی و بهبود کارایی آنهاست که بر اساس آن بتوان تجدید حیات و هدایت روستا را به لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی فراهم آورد. تحقیق حاضر، اثرات
طرحهای هادی روستایی را بر توسعهی کالبدی روستاها مورد ارزیابی قرار داده است. واژگان کلیدی: روستا، طرح هادی، ارزیابی، توسعه کالبدی
-1 مقدمه
بعدازانقلاب اسلامی رویکرد توسعهی فضایی - کالبدی روستا، رویکرد غالب در برنامههای اول و دوم توسعه بوده و این رویکرد، ساخت فیزیکی وکالبدی روستاها را متناسب باشرایط تحول وتوسعهی جامعه روستایی نمیداند ولازمهی تحول وتوسعهی روستایی را، تحول در ساختار فیزیکی و کالبدی آن میداند. بدین سبب در این مقطع، حرکتهای اولیه در خصوص تهیه و اجرای طرحهای کالبدی، طرحهای هادی یا بهسازی روستاها بود که بطور جدی مورد توجه قرار گرفت - اصلانی، . - 22 :1378طرحهای هادی روستایی از جمله پروژههایی است که در راستای فراهمسازی زمینهی توسعه و عمران نقاط روستایی، در طیف زمانی 10ساله برای روستاها جهت هدایت بافت کالبدی روستاها تهیه و اجرا میشوند.
طرحی که ضمن ساماندهی واصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی ونحوهی استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تولیدی، تجاری، کشاورزی، تاسیسات و تجهیزات و نیازمندیهای عمومیروستایی را در قالب مصوبات طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرحهای جامع ناحیهای تعیین مینماید - آییننامهی نحوهی بررسی وتصویب توسعه وعمران محلی، ناحیه ای، منطقه ای وملی،مصوب78/10/12هیأت محترم وزیران - .طرحهای هادی روستایی ابتدا بصورت طرحهای روانبخشی در سال 1362آغاز و سپس از سال 1367 به عنوان نخستین تلاش سازمان یافته و فراگیر ملی، برای ساماندهی کالبدی روستاهای کشور به اجرا درآمده است.
طرحهای هادی روستایی با نظارت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی بر اساس نظمدهی کالبدی و عملکردی روستا به همراه پراکنش معنادار کاربریها وتوزیع سلسله مراتبی و انعطافپذیر معابر قرار میگیرند. این طرحها همچون زمینهی توسعه و عمران، به همراه تامین عادلانهی امکانات و ایجاد تسهیلات لازم به منظور بهبود مسکن روستاییان و هدایت وضعیت کالبدی روستا را به عهده دارند - عزیزی، . - 30 :1378با توجه به اینکه متناسب با هر محتوا کالبد خاصی وجود دارد ومتناسب با هرکالبد محتوای ویژهای شکل میگیرد - رضوانی،111 :1383 - کالبد وسکونتگاههای روستایی به عنوان بستری برای عملکرد اقتصادی واجتماعی آنها محسوب میشود.
بنابراین اولین گام به منظور ارتقای عملکرد سکونتگاههای روستایی، ایجاد تحول وساماندهی کالبدی آنهاست. در همین راستا اجرای طرحهای هادی روستایی باید با توجه به وضعیت اجتماعی، اقتصادی وکالبدی هر روستا و با توجه به اهداف پیشبینی شده باشد. ازآنجایی که در آینده احتمال تبدیل روستاهای پر جمعیت به نقاط شهری وجود دارد، اجرای بهتر و مؤثر طرحهای هادی روستایی ازلحاظ پایهریزی ساختاری، دارای اهمیت میباشد.اهمیت طرحهای هادی روستایی ایجاب میکند تا نگرشی عمیق و همهجانبه پشتوانهی اقدامات اجرایی گردد. حال با توجه به گذشت دو دهه از اجرای طرحهای هادی روستایی به عنوان فراگیرترین مداخلهی سازمان یافته درمحیط کالبدی روستاها، باید به این سؤال پاسخ داده شود که در راستای توسعهی کالبدی روستا چقدر از اهداف پیش بینی شده در این طرحها، به تحقق پیوسته است؟ با بررسی وارزیابی این طرحها میتوان به شناخت نقاط ضعف وقوت آنها پرداخته واز نتایج آن دربرنامهریزی آینده مدد گرفته شود تا بر قدرت وکارایی آنها افزوده گردد.
-3 چارچوب نظری
یکی از رویکردها در برنامهریزی توسعهی روستایی، رویکرد فضایی وکالبدی است که بر ابعاد مکانی برنامهریزی توسعه به ویژه در زمینههای موقعیت، فاصلهیابی، مقیاس واندازه، توزیع و پراکندگی وسلسله مراتب تأکید دارد . بطور کلی پدیدههای جغرافیایی دارای دو بعد کالبد ومحتوا هستند، محتوا همان خصوصیات اقتصادی واجتماعی وکالبد همان ویژگیهای فضایی- کالبدی است. محتوا وکالبد پدیدهها با یکدیگر رابطه دارند و بر یکدیگرتأثیر میگذارند. متناسب با هر محتوا، کالبد خاصی وجود دارد ومتناسب با هر کالبد محتوای ویژهای شکل میگیرد. توسعه واز جمله توسعهی روستایی هر دوبعد اقتصادی- اجتماعی وفضایی- کالبدی را دارد.
بدون توجه به ابعاد فضایی- کالبدی، توسعه در زمینههای اقتصادی واجتماعی آثار نامطلوبی دارد و پایداری لازم را نخواهد داشت، همین طور تأکید صرف بر جنبههای فضایی- کالبدی، بدون توجه به ابعاد اقتصادی- اجتماعی توسعه، سرمایهگذاریها را به هدر میدهد و در فرآیند دستیابی به توسعه بیتأثیر است. توجه به ابعاد مکانی و فضایی برنامهریزی توسعهی روستایی از دههی 1970 شروع شد وتاکنون راهبردهای متعددی در این زمینه ارائه شده است. راهبرد مراکز رشد روستایی، راهبرد برنامه-ریزی مراکز روستایی، راهبرد توسعهی روستا- شهری و راهبرد کارکرد شهری در توسعهی روستایی در ایران چه در قالب برنامههای پنج ساله و چه درچارچوب طرحهای توسعهی روستایی در سطوح ملی، منطقهای ومحلی ازاین راهبردها کم وبیش استفاده شده است - رضوانی، . - 111: 1383
- تعریف طرح هادی روستایی
طبق تعریف هیأت محترم وزیران در سال 1378 طرح هادی روستایی عبارت است از » طرحی که ضمن ساماندهی واصلاح بافت موجود، میزان ومکان گسترش آتی ونحوهی استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تولیدی، تجاری، کشاورزی، تأسیسات وتجهیزات ونیازمندیهای عمومی روستای را بر حسب مورد در قالب مصوبات طرحهای ساماندهی فضا وسکونتگاههای روستایی یا طرحهای جامع ناحیه ای تعیین می نماید - .«بنیادمسکن انقلاب اسلامی، . - 1 :1379دراساسنامهی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مصوب 1366/9/17 مجلس شورای اسلامی طرح هادی روستایی را چنین تعریف کرده است: طرح هادی عبارت است از فراهم کردن بستر تجدید حیات و هدایت روستا به لحاظ ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی. بهعبارت دیگر طرح هادی روستایی عبارت است از تجدید حیات دوبارهی روستا به لحاظ ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی - رضوانی، . - 155 :1383
- ضرورت اجرای طرح هادی
به منظور دستیابی به یک الگوی مناسب از نظام خدماترسانی روستایی، تقویت روستاهای مرکزی از نقطه نظر ارائهی خدمات ضروری است. از آنجایی که بافت سنتی بسیاری روستاهای ایران جوابگوی نقش آنها به عنوان روستاهای مرکزی نیست، لذا تغییر در بافت فیزیکی این دسته از روستاها اجتناب ناپذیرمی باشد - کیوانلو، . - 46 :1376
- اهداف طرح هادی
اهداف طرحهای هادی روستایی را میتوان شامل تمامی فعالیتهایی که به نوعی منجر به بهبود شرایط موجود در روستا اعم از شرایط فیزیکی، اجتماعی واقتصادی می شود، ذکر نمود - همان، . - 47 مهمترین اهداف طرحهای هادی روستایی در مادهی دوم آئیننامهی اجرای تهیه وتصویب آن عبارتنداز:
ایجادزمینه توسعه وعمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی، اقتصادی واجتماعی:
در این هدف دو نکتهی اساسی نهفته است، اجرای طرح هادی روستایی باید زمینهساز و مهیا کنندهی توسعه و عمران روستاها باشد. به بیان دیگر اجرای طرح هادی روستا نه تنها بازدارندهای برای توسعه وعمران روستا نمی بایست باشد بلکه باید روند توسعه وعمران همه جانبه را تسهیل کند. از سوی دیگر این تلاش برای توسعه وعمران روستا باید با ویژگیها وشرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی روستا مناسبت، سازگاری و همخوانی داشته باشد. از آنجایی که نیازهای اساسی روستاییان متفاوت می باشد مناسبت فعالیت انجام شده می تواند به برآوردن نیازهای اساسی اهالی روستا نیز تعبیرگردد.
تأمین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدی ورفاهی:
دراین هدف از برابری فرصتها وکاهش نابرابریها وبرقراری عدالت اجتماعی از طریق ایجاد تسهیلات - اجتماعی، تولیدی ورفاهی - یاد شده که نشان از پیشبینی سازوکاری برای رسیدن به هدف محرومیتزدایی دارد. به این ترتیب این سوال مطرح می شود که آیا با اجرای طرح هادی در روستا زمینه ایجاد تسهیلات وامکانات رفاهی فراهم آمده است؟
هدایت وضعیت فیزیکی روستاها:
جهت دادن به نظام سکونتگاهی روستا وتعیین کاربری زمینهای آن از دیگر مواردی است که در تهیهی طرح هادی بدان توجه می شود. اگرچه انتظار می رود این هدایت با حزم اندیشی و درایت علمی همراه باشد و روستا را از مخاطرات محیطی و بلایای طبیعی مصون دارد اما باید دید این اهدف چگونه درک شده وبرای دستیابی به آن چه فعالیتهایی صورت گرفته است.
ایجاد تسهیلات لازم برای بهبود مسکن روستاییان وخدمات زیست محیطی وعمومی:
بهبود مسکن روستایی به عوامل متعددی بستگی دارد که تمایل اهالی روستا مهمترین آنها است. در برخی از نقاط روستایی انباشت سرمایه به دنبال افزایش قیمت زمین، روستاییان را به سرمایه گذاری بر روی مسکن وتغییر کاربری از مسکونی به کاربری تجاری- مسکونی تشویق کرده است که این تأثیر سهم قابل توجهی را به درخواست وام برای بهبود مسکن به خود اختصاص می دهد.
- مشکلات ونارساییهای طرحهای هادی
در زمینهی طرحهای هادی در روستاهای کشور علی رغم دستیابی به اهداف کمی پیش بینی شده، مشکلات بسیاری بویژه از بعد کیفی در اجرای این طرحها وجود دارد که جا دارد در اینجا برخی از مشکلات ونارساییها بازگو گردد تا به چاره جویی آنها پرداخته و با اجرای سیاستهای تجدید شده و راهبردهای تازه و با استفاده از تجربهی فعالیتهای گذشته، افقهای گستردهتری برای خدمات به روستاییان ارائه شود. توجه به یک سری از مسائل می تواند بخش قابل توجهی از مشکلات اجرایی طرحهای هادی را برطرف کند که در جدول زیر بطور خلاصه بیان شده است:
