بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش حاضر به بررسی طرح وارههای تصوری در ضرب المثلهای گویش گالشی از گویش های ییلاقات شرق گیلان بر مبنای مدل »طرح وارههای تصوری ایوانز و گرین « - 2006 - می پردازد.این مقاله با تکیه بر معنی شناسی شناختی به بررسی یکی از عناصر مهم در دیدگاه شناختی یعنی طرح وارههای تصوری می پردازد. این طرح وارهها امکان ارتباط بین تجربیات فیزیکی و مباحث شناختی انتزاعی پیچیده تر نظیر زبان را فراهم می آورند. از آنجایی که ضرب المثل ها علی رغم کوتاه بودن، برگرفته از تجربیات روزانه و دارای مضامین حکیمانههستند، نقش مهمی در انعکاس فرهنگ مردم ایفامی کنند.
از این رو در مطالعات زبانی به خصوص در چارچوب معنی شناسی شناختی مقولهء مهمی به شمار می روند. در این مقالهتلاش هایی صورت گرفته است تا به عملکرد طرح وارههای تصوری در توجیه برخی از مضامین موجود در ضرب المثل های گویش گالشی پاسخی درخور داده شود. این پژوهش به روش توصیفی – استقرایی انجام شده است.توصیفی، از آن جهت که فقط به توصیف ضرب المثل های گویش گالشی صرف نظر از قضاوت در مورد آنها پرداخته شده است و استقرا، از آن جهت که نتایج با توجه به بررسی تمام ضرب المثل های در دسترس به دست آمده است.
ایوانز و گرین، طرح وارهها را به انواع مختلف از جمله طرح وارهء فضا، طرح وارهء مهار شدگی، طرح وارهء جابجایی ، طرح وارهء نیرو، طرح وارهء پیوستگی، طرح وارهء همسانی، طرح وارهء توازن و طرح وارهء موجودیت تقسیم می کنند. بر اساس بررسی های صورت گرفته در این مقاله در ضرب المثلهای گویش گالشی، اکثریت این طرح وارهها به خصوص طرح وارههای مهارشدگی و همسانی وجود دارند.
از آنجایی که بدن انسان در دسترس ترین ظرف برای تصویرسازی درباره ضرب المثل ها می باشد، از این رو طرح وارهء مهارشدگی دارای بیشترین فراوانی در ضرب المثل های گویش گالشی می باشد.به علت تمایل مردم کوهستانهای گیلان به شبیه سازی جانوران پیرامون آنها، بعد از بدن انسان، نزدیک ترین منبع برای تصویرسازی به شمار می رفتند.
.1 مقدمه
زبان شناسی شناختی به خصوص بخش معنی شناسی شناختی از رویکردهای نوین زبان شناسی است. دو رویکرد متفاوت در درک معنی کلمه وجود دارد که منجر به دو نگرش در معنی شناسی شده است. .1 نگرش صورت گرا که دستور زایشی چامسکیَ نمونه ای از آن می باشد و به استقلال حوزه زبان از دیگر فرآیندهای ذهنی باور دارد. .2 نگرش نقش گرا که زبان را مستقل از سایر فرآیندهای ذهنی نمی داند. - صفوی، - 66 : 1383 در معنی شناسی صورت گرا، معنای یک کلمه چیزیست در جهان خارج در حالیکه در معنی شناسی شناختی معنای کلمه در ذهن وجود دارد.»
عبارات در سطح ساختارهای مفهومی، خودشان ]بیانگر[ معانی گفتهها هستند - « جکنداف، - 123 : 1987 با این تفاسیر می توان به کاربرد جامع تری از زبان شناسی شناختی دست یافت. در واقع»زبان شناسی شناختی رویکردی است که به زبان به عنوان وسیله ای برای سازماندهی، پردازش و انتقال اطلاعات می نگرد. در این رویکرد، زبان نمودی از نظام تصوری ذهنی است .«
- یوسفی راد، - 15 : 1382 زبان و فرهنگ رابطه ی دوسویه دارند. از یک سو زبان دارای پشتوانه فرهنگی است و در بستر فرهنگ شکل می گیرد و از سوی دیگر، زبان محملی برای بازتاب فرهنگ می باشد - فضائلی، شریفی، - 132 : 1392 در معنی شناسی شناختی، استعاره یکی از فرآیندهای زبانی –ذهنی محسوب می شود که به ساخت های دیگری از قبیل طرح وارههای تصوری مربوط می شود. این مقاله به بررسی طرح وارههای تصوریٌ در ضرب المثل ها می پردازد.
.2 استعارهها و طرح وارههای تصوری
در میان مسلمانانقدیمی ترین تعریف به جاحظ 255 - ه ق - مربوط است که اینگونه تعریف می کند» استعاره نامیدن چیزی است به نامی جز نام اصیلش هنگامی که جای آن چیز را گرفته باشد.« - شفیعی کدکنی، - 109 : 1366 جرجانی تعریف دقیق تری از استعاره می دهد. او معتقد است که استعاره مجازی است که بر رابطهء تشابه استوار باشد و فقط به صفات مشترک میان دو شی ء متمرکز است و صفات دیگر را از ذهن دور می کند. - راکعی، - 79 : 1388 این رویکرد به پژوهش های زبان شناسی نزدیک تر است.
در غرب مطالعات گسترده ای در باب استعاره صورت گرفته است که از قدیمی ترین آنها می توان به دیدگاه ارسطو اشاره کرد که استعاره را در سطح واژه بررسی می کند و آن را با مقوله مجاز یکی فرض کرده است در طی سالیان متمادی مطالعه بر روی استعاره گسترش یافت تا قرن بیستم که یکی از رویکردهای بسیار مهم به استعاره از دیدگاه شناختی توسط مایکل ردی - 1984 - ٍارائه گردید.
ردی استعاره مجراَ را معرفی کرد.به این معنی که زبانها را به منزله »مجرا« یی در نظر می گیرد که اندیشهها از طریق آن از فردی به فرد دیگر منتقل می شود. - موسوی فریدنی، - 28 : 1382 در چارچوب معنی شناسی شناختی پژوهشهای لیکافُ و جانسونِ در باب مطالعات استعاره دریچهجدیدی گشوده است. آنها بر این نکته تأکید دارند که استعاره، عنصری بنیادین در مقوله بندی ما از جهان خارج و فرآیندهای اندیشیدن ماست و به ساخت های بنیادین دیگری از قبیل طرح واره های تصویری مربوط می شود. - صفوی، - 367 :1383
لیکاف و جانسون براساس دیدگاه زبان شناسی شناختی کانون استعاره را در مفهوم می دانند و نه در کلمات. به نظر آنها نظام مفهومی ذهن بشر که اندیشه و عمل بشر بر آن استوار است در ذات خود ماهیتی استعاری دارد که منجر به »نظریه ی استعاره مفهومیّ« گردید. جانسون، طرح وارههای تصوری را سطح اولیه تری از ساخت های شناختی زیربنای استعاره می داند که امکان ارتباط میان تجربیات فیزیکی ما را با حوزههای شناختی پیچیده تری نظیر زبان فراهم می آورند. وی همچنین در مقالهءخود با عنوان اهمیت فلسفی طرح وارههای تصوری، طرح وارههای تصوری را به عنوان الگوهایی از تجارب حسی –فیزیکی می داند که در بدست آوردن معنا نقش مهمی ایفا می کنند. - Johnson ,2005: 15 - طرح وارهها الگوهای ادراکی هستند که می توان به مفاهیم انتزاعی نیز مرتبط ساخت.
ما بر اساس تجربیات فیزیکی خود، همچون حرکت، اعمال نیرو درهم شکستن موانع، عمل و عکس العمل، خاصیت ظرف و مظروفی پدیده ها، چرخش، ارتباط، دوری و نزدیکی و جهت، ساخت های مفهومی بنیادین برای خود ایجاد می کنیم و آنها را در اندیشیدن به موضوعات انتزاعی تر به کار میBبریم. - صفوی، 1383، - 373 که با نظریه ایوانز و گرین 2006 - ، - 176 هماهنگی دارد. آنها این طرح وارهها را به انواع مختلفی از قبیل طرح واره ء مهارشدگی، طرح وارههمسانی، طرح واره ء فضا، طرح وارهء جابجایی - حرکت - ، طرح وارهء نیرو، طرح وارهء پیوستگی، طرح وارهء توازن و طرح وارهء موجودیت تقسیم کرده اند.
.3 ضرب المثل
ضرب المثل ها یکی از عناصر انعکاس دهندهء فرهنگ جامعه در زبان هستندتعریف. نسبتاً جامع ذوالفقاری از ضرب المثل به این صورت است که »مثل جمله ای است کوتاه، مشهور وگاه آهنگین، حاوی اندرزها، مضامین حکیمانه و تجربیات قومی مشتمل بر تشبیه، استعاره یا کنایه که به دلیل روانی الفاظ، روشنی معنا، سادگی، شمول و کلیت در میان مردم شهرت و رواج یافته و با تغییر یا بدون تغییر آن را به کار می برند.
- ذو الفقاری، - 25 :1388 از دیدگاه وایت - - 153 :1987 افراد معنای ضرب المثل ها را از طریق فرآیند استنباط درک می کنند که به آنها این امکان را می دهد تا ضرب المثل را با ادراکات و دریافت های قبلی خود پیوند دهند و گزارههای بیان نشده را پر کنند که به صورت تلویحی و غیر مستقیم باشند. سیسلیکا - - cieslicka,2002 دو دیدگاه مهم به نام های »نظریه ی گستردهء مفهوم بنیادٌ« و نظریه » زنجیرهءبزرگ استعارهٍ« را معرفی کرد.
مطابق با دیدگاه ECBT، درک و تفسیر ضرب المثل ها به مانند فرایند حل مساله است که مفسر ضرب المثل از آن در جهت حل مسائل کوچکتر استفاده می کند. حل این مسائل کوچک او را بههدف بزرگتر که کشف معنای موردنظر گوینده است سوق می دهد. بر اساس نظریه GCMT بسیاری از زمینههای ساختار زبان عمیقاً به نظام های ادراکی انسان مرتبط است و بیشتر شناخت انسان بر پایه روشهای استعاری فکر کردن صورت می گیرد. - شعبانیان، 109 : 1391 و - 108
یک اصل مهم بر اساس » GCMTاصل تطابق استعاریَ« است که ضرب المثل را به شکل استعاریدر نظر می گیرد که بخشی از میراث زبانی یک فرهنگ را تشکیل می دهد و در نظام مفهومی بیشتر از پیش ذخیره شده است .بر این اساس کاربر ضرب المثل نیز به تمام دانش های عام حوزه مبدأ- مقصد مجهز است. - روشن و دیگران. - 79 : 1392 بنابراین برای درک یک ضرب المثل و استنباط معانی و دلالت های آن می بایست از صورت ظاهری ضرب المثل فراتر رفت و تصویر آفرینی استعاری آن را در نظر گرفت.
در این مقاله به طرح وارههای تصوری ایوانز و گرین در ضرب المثل های گویش گالشی از گویش های گیلکی که خود از گویش های خزری محسوب می شود و گویش مردمان اشکورات شرق گیلان به خصوص روستاهای کوهپایه ای شهرستانهای رودسر، کلاچای، رحیم آباد، سیاهکل و حتی بخش هایی از الموت قزوین نیز می باشد می پردازیم. - - 190 : 2006 منبع اصلی ضرب المثل ها، کتاب فرهنگ عامه روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان به نگارش دکتر بیژن عباسی - 1393 - می باشد.
.4 ارائه و تحلیل دادهها
.4.1 طرح وارهء مهارشدگی
.4.1.1 حجم - ظرف -
یکی از انواع طرح وارههای مهار شدگی، طرح واره حجم - ظرف - می باشد. انسان همیشه از طریق تجربه ی قرار گرفتن در اتاق، غار، تخت، ماشین و جاهای دیگر که حکم ظرف را دارند بدن خود را مظروف می پندارد. حتی در مواردی بدن انسان خود یک ظرف محسوب می شود که در آن چیزی می تواند قرار گیرد. در زبان فارسی حتی برای کلماتی از قبیل فکر، دردسر، هچل و مانند اینها نوعی حجم در نظر گرفته می شود که حکم ظرف پیدا می کند و انسان را به عنوان مظروف در خود جای می دهند. مثال: تو دردسر افتاده. در اینجا نمونههایی از طرح واره حجمی - ظرف - ذکر می شود.
