بخشی از مقاله
چکیده
امکانات و ظرفیت های موجود در محلات شهری در طی سالیان متمادی به وجود آمده اند، پیدایش این امکانات و ظرفیت ها از طریق صرف هزینه های مالی و انسانی و محیطی میسر گشته است. در محلات قدیمی شهر ها به دلایل مختلفی از حداکثر توان این ظرفیت ها و امکانات استفاده به عمل نمی آید و به صورت بلا استفاده و یا کم استفاده در اثر گذشت زمان مستهلک می شوند. ظرفیت های توسعه محله ای عموما در محلات قدیمی موجود هستند ولی به دلیل عدم شناخت و بکار گیری این ظرفیتها، توسعه در این محلات اتفاق نمی افتد.
شهر یزد بعنوان یکی از شهر های بزرگ و قدیمی کشورمان، دارای محلات متعدد قدیمی می باشد، که متاسفانه در رشد و توسعه فیزیکی شهر از آنها استفاده بعمل نیامده است. مقاله حاضر با معرفی اهداف کالبدی توسعه پذیری محله فهادان و بررسی و محاسبه توان خدمات رسانی آن ها سعی دارد تا میزان جمعیت پذیری محله را با توجه به امکانات موجود با بهره گیری از مدل AHP مشخص نموده و با پیشنهاد ارتقاء امکانات و زیرساخت های موجود نسبت به معیارهای مشخص شده و امتیازدهی انجام شده به کمک مدل AHP ، محله فهادان را در جهت بهبود وضعیت موجود و همچنین توسعه پایدار در راستای گسترش شهر قرار دهد.
اطالاعات مورد نظر در این تحقیق به صورت اسنادی و کتابخانه ای، مصاحبه و مطالعه های میدانی فراهم شده است. با بهره گیری از مدل ذکر شده استفاده از راهبردهای متمرکز پیشنهاد می شود، تا علاوه بر حفظ وضع موجود، تلاش کافی برای بکارگیری از امکانات و ظرفیت های موجود و همچنین تقویت و یا ایجاد امکانات، خدمات و زیرساخت های مناسب صورت پذیرد.
-1 مقدمه
بافتهای قدیمی به عنوان بخشهای مهمی از شهرنشان دهنده ی هویت شهرند. بافتهای کهن و مجموعه های تاریخی در یک شهر بر پایه ارتباط و پیوندی منطقی خلق شده اند که این از خصوصیات معماری سنتی ایران است - ورجاوند،. - 1386 نواحی کهن شهری که در زمان شکل گیری ، فضایی پاسخگو به سلسله مراتب نیازهای ساکنان خود بوده اند ، در پی تحولات فن شناختی و تغییر در نیازهای زیستی اجتماعی و اقتصادی ، اکنون فاقد عملکرد قوی اند .
این نواحی زمانی محل و کانون ثروت و قدرت شهرها بودند ، ولی در شرایط کنونی در اکثر شهرها از حیث برخورداری از زیرساختها و خدمات شهری ، ضعیف و از حیث کالبدی نابسامان هستند - بوچانی ، . - 1383 امکاتات و تجهیزات موجود - ظرفیت های توسعه ای - در محلات قدیمی، طی سالیان بسیار و با صرف هزینه های هنگفتی به وجود آمده است . توجه به این ظرفیت ها از دو جنبه اهمیت دارد : اول اینکه از حداکثر توان خدمت دهی ظرفیت های موجود باید استفاده کرد؛ دوم اینکه در توسعه های درون زای شهری با وجود ظرفیت های توسعه محله ای، نیاز کمتری به ایجاد زیر ساخت ها و امکانات تازه خواهد بود - رفیعیان، تقوایی، وحدانی، . - 1388
این پژوهش تلاش دارد که با هدف بررسی محله فهادان شهر یزد از نظر ابعاد پایداری و مشکلات ذکر شده ، راهبردهایی را جهت ارتقای رفاه اجتماعی ساکنین و جذب گردشگر جهت رونق اقتصادی محله با ایجاد شرایط خدماتی و زیرساختی شهری مورد نیاز با توجه به ظرفیت جمعیت پذیری محله فهادان یزد برای دستیابی به توسعه محله و در نهایت پایداری شهری ارائه نماید .
-2 زمینه های مفهومی
نواحی مرکزی شهر ها به جهت مرکزیت جغرافیایی – شعاعی و سهولت دسترسی ، استقرار بازار و فعالیت های تجاری و خدماتی و همچنین ویژگی های تاریخی – فرهنگی و اجتماعی دارای ظرفیت ها و پتانسیل های بالاقوه بالایی برای کسب درآمد و به تبع آن پرداخت اجاره بها می باشند - عابدین درکوش، 1364، ص. - 21 با وجود این قابلیت ها ، محلات قدیمی پیرامون هسته های مرکزی شهرها که عمدتا دارای کارکرد تجاری و خدماتی هستند به دلایل عدیده ای همچون بافت و شبکه ارتباطی ارگانیک که پاسخگوی زندگی مبتنی بر ماشین نیست ، پویایی و توسعه گذشته خود را از دست داده اند و همواره مسیر رکود و پسروی و فرسایش را طی می کنند - . - Almida, C.et all, p. 489
تداوم این وضعیت موجب کاهش منزلت اجتماعی – اقتصادی و عملکردی ، تخریب کالبدی بناها و تنزل شرایط زیست محیطی این محلات شده است تا جاییکه ساکنین اصلی این محلات رفته رفته جای خود را به مهاجران تازه وارد و انبارهای مراکز تجاری عمده فروشی و کارگاه های بزرگ و کوچک تولیدی داده اند. با شیوع و گسترش این روند تخریبی در محلات شهرهای قدیمی ضروری است که اولا علتها و ریشه های این روند شناسایی گردد ، ثانیا پیامدهای فرسودگی محلات مرکز و قدیمی شهر در نظر گرفته شود ، ثالثار راه حل های مناسب در رابطه با این موضوع اندیشیده شود تا بدین وسیله بتوان خط مشی ها و راهبردهای مناسبی برای استفاده مجدد از فضاها و اراضی داخل محلات و همچنین کنترل روند تغییر و تحول در محلات را ارائه نمود .
برخی از بافتهای ارگانیک محلات قدیمی شهرهای کشورمان در چند دهه اخیر بدلیل افزایش بی رویه جمعیت و ورود یکباره تکنولوژی از طرفی و مهاجرت سیل آسای روستائیان از طرف دیگر بدون ضابطه و برنامه و اندیشه خاصی گسترده شده اند . گسترش افقی شهرها ، دست اندازی به اراضی کشاورزی و تبدیل آنها به نواحی سکونتگاهی و همچنین هزینه هنگفت ایجاد محلات و شهرکهای جدید در اطراف شهرها بیش از پیش توجه به امر پایداری شهری و در نظر گرفتن ظوابط مختص به آن را ضروری ساخته است ، به نظر می رسد در صورت توجه به ظرفیت های محلات در شهرهای قدیمی هزینه احداث زیرساخت ها و همچنین خرید زمین به شدت کاهش می یابد و مهمتر از همه اینکه شهرها گسترش افقی و سطحی وسیعی را نخواهند داشت .
ولی با این اوصاف ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که بافت ارگانیک برخی از محلات شهرهای قدیمی منطبق بر نیازها و شرایط زندگی شهروند معاصر نیست . بهسازی و نوسازی بافتهای با ارزش دارای پیشینه تاریخی ، بدون نگرشی همه جانبه در ساماندهی فضایی و بدون هماهنگی با ارکان و عناصر پیرامون ، پایدار نخواهد بود . بافت قدیم بطور زنجیره وار با فعالیت ها و عملکردهای بافت های دیگر شهری و منطقه شهری همجوارش دمساز است . نظام سلسله مراتب عملکردی فضاهای شهری و منطقه شهری در برنامه ریزی احیای بافت قدیمی باید در نظر گرفته شود .
برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت برای احیای بافت های قدیمی از این نظر ضرورت دارند که اقدام به نگهداری و جلوگیری از تأثیر عوامل فرسایش دهنده و ویرانگر در اولویت نخست یا در برنامه های کوتاه مدت قرار می گیرند و در برنامه های بلندمدت ، احیا و نوسازی و بازسازی مطابق نیازهای نواحی شهری به سبک امروزی ضمن حفظ هویت فرهنگی و سیمای آتی شهر تعیین می شود - ابلقی ، . - 1380 لازم به ذکر است که توسعه پایدار ، توسعه ای درونزا و نظامند و متعادل است که بینشی سیستمی را در همه رشته ها مطرح می سازد . از طرف دیگر توسعه پایدار حالت تکاملی برنامه های توسعه است که با دیدی کل نگر و نیز با تاکید بر بینش سیستمی سعی دارد یک رهیافت تعادل بخش را دنبال کند - مجتهدزاده ، . - 1380
هسته اصلی پایداری اجتماعی را در دو مفهوم می توان دانست ، » برابری اجتماعی « و » پایداری محالات . « مفهوم اول در ارتباط با تعریف عدالت اجتماعی می باشد که بر توزیع عادلانه منابع موجود در جامعه برای همگان از جمله ، امکان دسترسی عادلانه به شغل ، مسکن و خدمات محلی تاکید دارد . مفهوم دوم ، در رابطه با استمرار حیات و کارکرد جامعه به مثابه یک واحد جمعی می باشد . در تحلیل میان پایداری اجتماعی و اشکال شهر تعامل وجود دارد و پایداری ، به ابعاد مختلف حیات محله ها و اجتماعات شهری وابسته بوده که شامل : الف - تعامل محالات / شبکه های اجتماعی ، ب - مشارکت مردم محالات ، ج - احساس تعلق به مکان ، د - ثبات محله و ه - امنیت - کنترل جرایم - می باشد.
-3 بستر شناسی
شهر یزد یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران می باشد که با توجه به اسناد موجود دارای محلات کارآمد و مناسب برای زندگی دوره خود بوده است . با تغییرات ایجاد شده در ساخت و سازمان فضایی کشور این شهر نیز دستخوش دگرگونی گردیده است . بافت ارگانیک قدیمی شهر با توجه به تحولات جمعیتی ، اقتصادی و کالبدی شهر دگرگون شده است و محلات جدید در حاشیه بافت قدیمی رو به توسعه گذاشته اند این در حالی است که محلات قدیمی علیرغم ظرفیت های رها شده ، واجد ارزش سکونتی جدیدی هستند که با شناخت آنها می توان بخشی از جمعیت شهر را در آن ها جای داد .
- سرایی ، غلامی ، پیراسته فر و همکاران ، 1392 ، ص . - 2 بافتهای قدیمی شهر یزد با دارا بودن مشکلاتی چون فرسودگی ، عرض کم معابر ، مهاجرت ساکنین بومی و غیره دارای نکات ظریف و مهمی است که مسئله احیای آن بر سر دو راهی تخریب و مرمت قرار گرفته است - کلانتری خلیل آباد و حاتمی نژاد ، . - 1385 موارد مذکور لزوم پایداری شهری را مطرح می کند که با توجه به مسائل و مشکلاتی که شهر یزد داراست بایستی به ابعاد و اصول توسعه پایدار شهری توجه نمود. هدف فرآیند توسعه پایدار شهری نیز ایجاد و تقویت ویژگیهای پایداری در زندگی اقتصادی ، اجتماعی - فرهنگی ، کالبدی و عملکردی محدوده است .
محله فهادان یزد یکی از محلات قدیمی و تاریخی یزد بوده که با کمبود زیرساخت ها و خدمات شهری و نابرابری توزیع امکانات و خدمات اجتماعی و همچنین مهاجرت ساکنین بومی و فرسودگی بافت محله و همچنین عرض کم معابر مواجه می باشد از همین جهت اهمیت و ضرورت توسعه محله فهادان و برقراری پایداری اجتماعی برای حفظ هویت و اصالت شهری و تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی بسیار حائز اهمیت می باشد . بافت محله فهادان علاوه بر اینکه واجد ارزش های نادر زیبایی شناختی و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخشی شهر یزد می باشد ، هنوز محل سکونت شمار بسیاری از شهروندان می باشد . اما بافت محله فهادان به همان اندازه که ارزشمند و گرانبها بوده ، در مقابل برخی عوامل ، ناپایدار و آسیب پذیر است .
