بخشی از مقاله
چکیده
از جمله واقعیت های جغرافیای سیاسی عملکردمهاجرت و تاسیس شهر واعمال تقسیمات کشوری و ایجاد تاسیسا ت عمرانی و تشکیلات اداری و حکومتی واستفاده از نهادهای اموزشی به عنوان عامل ژئو پلیتیکی است . دولت اسلامی که در منطقه وسیعی از جهان قرون وسطی سلطه پیدا کرده بود ،از زمان رسول خدا - ص - حاکمیت خود را با تاسیس شهر هایی که نقش اساسی در تعیین جغرافیای سیاسی مناطق فتح شده داشتند، تثبیت نمود واین شیوه ،رویه ثابت حکّام مسلمان در حجاز،ایران،اندلس،مغرب، سند،ماوراءالنهر گردید و پارا دایم مهاجرت و کسب قدرت بوسیله تشکیلات حکومتی و اموزش ،عامل تغییر چهره جغرافیای سیاسی مناطق مفتوحه در سراسر امپراطوری اسلامیشد و واحد جدید جغرافیایی در نقشه جهان پدیدامد که باعث تغییرات ماندگاری در جغرافیای سیاسی جهان شد.
پژوهش حاضر به بررسی تغییرات جغرافیای سیاسی در منطقه جبال ایران در قرون وسطی پرداخته است و چگونگی پیدایش شهر در قرون وسطی را در یک شهر اسلامی با پیشینه با ستانی بررسی نموده است . شهر قم که در مرکز تحولات منطقه جبال قرار داشت، نمونه تاسیس و توسعه شهر در اغاز دوره اسلامی بوسیله فاتحان و مها جران است که پیدایش ان با تغییرات ژئو پلیتیکی ماندگاری در جغرافیای جهان اسلام همراه شده است . این شهر که در دوره ساسانی ، ایرانو ثارث کواذ، نام داشت در دوره اسلامی بوسیله توسعه اموزش های شیعی و تشکیلات ا داری و مهاجرت ، نقش محوری در تغییرات ژئوپلیتیکی ایران بدست اورد و نقطه اغاز ژئو پلیتیک تشیع در جهان اسلام شد.
مقدمه:جایگاه شهر و نهاد اموزش و تاسیسات اداری در علم جغرافیا: از جمله مواد مطالعات علم ژئوپلیتیک تاریخ و جغرافیای تاریخی است . پژوهش حاضر در صدد است که یکی از پدید ه های مربوط به شهر ها که ان ها را به عنوان عامل ژئو پلیتیکی در اورد ه است را با استفاد از تاریخ و جغرافیای تاریخی یک شهر قرون وسطی مورد مطالعه قرار دهد .از جمله وجوه مشترک شهر های قرون وسطی دیوانسالاری و تشکیلات اداری متمرکز است .حکمروایی در منطقه مادر شهری با ایجاد دیوانسا لاری وتشکیلات اداری امکان پذیر است.
این دیوان سالاری که ابزار قدرتمند طبقه برتر حاکم بر ان بود روابط قدرت در شهر و نواحی ان را اجتماعی کرد. توسعه زیر سا خت های یک شهر در قرون وسطی از جمله تاسیس سیستم های اب رسانی و بهبود امنیت عمومی و تاسیس و گسترش نها دهای اموزش و بنای مسکن و اجرای طر ح های مالیاتی جدید و به کارگیری سازمان مالیاتی کار امد ، مراحل حکمروایی شهری را در شهر های قرون وسطا به تدریج ایجاد کرده است و با عث تاسیس و توسعه شهر در قرون وسطی بوده است.
از ویژگیهای تاریخی حاکم در شهر های قرون وسطی تسلط نخبگان بر سیاست و امور شهر است و حاکم و والی و کارگزاران او همه امور شهر را در اختیار دارند و اصناف و مشاغل و حرف با سیستم مالیاتی همواره رو به توسعه در اختیار والی قرار دارند و رهبری سیاست های اصلاحی در شهر بوسیله سیاست حرفه ای برقراری انواع مالیات است . از پدید ه های تاریخ شهر سازی در قرون وسطی تاسیس دولت مادر شهری است .
این مناطق از جهت جغرافیایی در موقعیتی قرار داشته اند که تغییرات و اصلاحات در ان ها با عث استمرار و گسترش اصلاحات در مناطق و نواحی مجاور بوده است . ایران قرون وسطی شاهد تاسیس حکومت های مستقل یا حکومت شخصیت های برجسته به دنبال نهضت های انقلابی است که توسعه این شهر ها و نهادهای اموزشی و تشکیلات اداری ان ها به عنوان عامل ژئو پلیتیکی در فراتر از مرز های شهر عمل کرده است و تاثیرات مذهبی و فرهنگی و سیاسی اقتصادی ان در اقلیم و منطقه و در حد کلان در سطح کشور ظاهر شده است .
شهر قم نمونه شهر قرون وسطی است که با نهادهای اموزشی مذهب شیعه در اطراف مرقد حضرت معصومه - ُس - و توسعه تاسیسات اداری و عمرانی عصر ساسانی و حضور شخصیت های نخبه و انقلابی تشیع در ان جا به شکل عامل موثر ژئوپلیتیکی در اقلیم جبال ایران عمل کرد و تاثیر ان از شهر قم و ایران عبور کرد. این پژوهش عناصر کالبدی شهرهای اسلامی در قرون وسطی را در قالب شهر قم بررسی نموده است.
-1شهر سازی قباد ساسانی و تاسیس »ایرانو ثارث کواذ: «
1-1 -سابقه شهرسازی در قم نشان می دهد که در طول تاریخ، قم چندین بار مورد تقسیمات کشوری قرار گرفته و به عنوان نقطه ای مناسب جهت عمران و استقرار جمعیت توسط حکومت وقت، مورد توجه قرار گرفته است.اولین شهرسازی قم به »قمساره بن لهراسب« در دوره کیانی نسبت داده شده است - قمی،1361،. - 23 مستند ترین گزارش بعد از این تاریخ مربوط به اقدامات عمرانی و فرهنگی و امنیتی قباددر قم است. قم اندکی پیش از ظهور اسلام به وسیله اصلاحات قباد 7 - ه628/ م - جایگاه کلیدی در جغرافیای سیاسی و مالی تقسیمات کشوری ایران بدست آورد.
-1-2قباد به شهرسازی در تاریخ ایران مشهور است و در تقسیمات کشوری دولت ساسانی تغییرات اساسی داد - مصاحب،1381، - 2011 از جمله مهمترین اقدامات او، احداث استانی بزرگ در منطقه مرکزی ایران بود. طبق نقشه قباد ناحیه مرکزی ایران هنگامی مفید به حال سراسر سرزمین ساسانی است که به صورت استانی واحد تحت کنترل قدرت مرکزی قرار داشته باشد.
عملیات قباد پیش از آنکه عمرانی در مرکز ایران باشد، نوعی تقسیم قدرت در ان جا بود که مصالح سیاسی اقتصادی فرهنگی دولت اورا تأمین می نمود و همه ارتباطات در این منطقه با دولت مرکزی را کار آمد می ساخت.وجه اهمیت استراتژیکی اقدامات قباددر قم این بود که ناحیه مرکزی ایران دارای تاثیر ژئوپلیتیکی در سراسر ایران به دست اورد . قباد پس از تکویر و امایش قم ،این استان جدید التأسیس را»ایرانو ثارث کواذ« نامید که چهل فرسخ در چهل فرسخ مساحت داشت.
-2ژئوپلیتیک موقعیت قم در تقسیمات اداری قرن سوم هجری:
- 2- 1 آغاز قرن سوم در منطقه جبال نیز به دنبال جابه جایی بزرگ جمعیتی از حجاز و عراق به ایران صورت گرفت خلافت عباسی برای تامین مصالح سیاسی مالی و فرهنگی خود تقسیمات اداری جدیدی در منطقه جبال به ویژه قم انجام داد. قم که تا هنگام ظهور اسلام مرزهای دوره ساسانی خود را حفظ کرده بود، در سال 23 ه بدست اعراب فتح شد.
