بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مؤلفه های اساسی در سبک زندگی اسلامی،عبرتآموزی است. در قران و نهج البلاغه بر این مؤلفه تأکید شده است . عبرت آموزی با نظر به دگرگونیهای زندگی، حوادث و تحولات تاریخی، حیات و مرگ افراد و سرنوشت و فرجام قدرتمندان و بیدادگران و همانند اینها شکل میگیرد. عبرت حالتی است که در اثر برخورد با امور ظاهری و مشهود برای انسان پدید میآید و به معرفتی باطنی و غیر مشهود منتهی میشود. حب نفس، قانونمندی و ضابطهمندی فعالیتهای بشری، حسابگری و اندیشهورزی و نیز تأثیرپذیری انسان، مبانی این روش را تشکیل میدهد؛ یعنی در اثر تعامل این ویژگیها با یکدیگر، حالت عبرت پدید میآید. دستیابی به بینش، بهرهمندی از تجارب دیگران، بازداری از لغزش و گناه، شناخت عمیقتر توحید و معاد و در نهایت استفادهی بهینه از باقیماندهی عمر از پیامدهای تربیتی عبرت میباشد. در این نوشتار مفهومشناسی عبرت، پیامدهای تربیتی عبرت، امور عبرتآموز و حوزهی کاربرد این روش مورد بحث و بررسی قرار می گیرد .
کلیدواژهها: عبرت، عبرتآموزی، تربیت، بصیرت، تاریخ و سرگذشت پشتیبان.
مقدمه
عبرت واژهای است که در قلمرو تربیت کاربرد گستردهای دارد. همهی ادیان و مکاتب تربیتی، پیروان خود را به درسآموزی از سرگذشت پیشینیان و مقایسهی موقعیت خود با آنان دعوت میکنند. اسلام نیز به طور گسترده مسلمان را به سیر در آفاق و انفس، توأم با تفکر و اندیشه در سرگذشت دیگران فراخوانده است. شکی نیست که این فراخوانی به دلیل تأثیر چشمگیری است که بر عمل و رفتار انسان داشته است.قرآن کریم شش بار کلمهی عبرت را به کار برده و اهل خرد و بصیرت را بر آن ترغیب کرده است - طاهری ،1376،ص، . - 8قرآن کریم در سورهی نازعات، پس از بیان سرگذشت رسالت حضرت موسی و طغیان فرعون میفرماید: »ان فی ذلک لعبره لمن یخشی؛1 - در این عبرتی است برای کسانی که از خدا بترسند«
همچنین قرآن کریم در سوره یوسف، پس از آنکه سرگذشت حضرت یوسف و برادرانش و انبیاء و رسولان گذشته و اقوام مؤمن و بیایمان را ذکر میکند، میفرماید:»لقد کان فی قصصهم عبره لاولی الالباب؛2 - در این عبرتی است برای کسانی که از خدا بترسند«حضرت علی - ع - که خود قرآن ناطق است با اشاره به برنامههای عبرتآموزی قرآن میفرماید: »تدبرا آیات القرآن و اعتبروا به فانه ابلغ العبر؛3 - در آیههای قرآن بیندیشید و به وسیله آن پند گیرید، زیرا که آیات قرآن، رساترین عبرتهاست«روش عبرتآموزی، یکی از روشهای بیدارساز و خردپرور تربیتی است که به دلیل اهمیت خاصی که در حوزه تربیت عقلانی دارد، باید ابعاد و جوانب گوناگون آن مورد کند و کاو قرار گیرد - بهشتی، ،1380، ص. - 78در این نوشتار سعی شده است که ابعاد و جوانب مختلف عبرتآموزی از منظر قرآن کریم و نهجالبلاغه مورد بحث و بررسی قرار گیرد .
مفهومشناسی
یکی از زیباترین و پر محتواترین واژگان قرانی ، واژه عبرت است . عبرت از مادهی »عبر« است و اصل این واژه به معنای گذشتن از حالی به حالی است. برای مشتقات مختلف آن معانی متعددی چون، تفسیر کردن،سنجیدن، عبور کردن، تعجب کردن، از ساحلی به ساحل دیگر گذشتن و غیره، ذکر شده است. که در همهی آنها نوعی جریان، انتقال و نفوذ قابل درک است. اگر چه ممکن است واژه عبرت برای هر یک از معانی فوق، به صورت جداگانه وضع شده باشد، ولی به نظر میرسد معانی مذکور تقابلی با همدگری ندارند، بلکه مجموعاً طیفی را تشکیل میدهند که از نظر انداختن و نگاه ظاهری آغاز و در نهایت به گرفتن پند و اندرز و دخالت دادن آن در رفتار، ختم میشود. به بیانی دیگر، هر یک از معانی فوق به یک بعد و یا مرحلهای از این طیف معنایی اشاره دارد - قائمیمقدم،84،ص. - 11
عبرت در معنای اصطلاحی خود با همین طیف معنایی تناسب دارد و شاید جامعترین مفهوم و تعریف اصطلاحی برای آن، تعریفی باشد که راغب اصفهانی آورده است. او میگوید: »عبرت اختصاص دارد به حالتی که در جریان آن معرفتی ظاهری و مشهود، وسیله و پلی برای درک معرفتی باطنی و غیر مشهود قرار میگیرد.«بر اساس این تعریف، عبرت یک نوع عملیات فکری است که طی آن عبرت گیرنده از مقدمات حسی مثل دیدنیها و شنیدنیها بهره میگیرد و با گذر از آنها به معرفتی ورای آنها منتقل میشود و به نتیجهای منطقی و معقول دست مییابد .بنابراین »عبرت« گذشتن از محسوسات به معقولات، از مشهودات به نامشهودات، از ظواهر به بواطن، از بدیها به خوبیها و از زشتیها به زیباییهاست؛ یعنی کسی که با دیدن اموری به نتایج عقلی در جهت خیر و صلاح میرسد و از ظواهر حوادث به ورای آنها سیر میکند و درس میگیرد و با دیدن رویدادهای روزگار از بدی به خوبی و از زشتی به زیبایی گذر میکند به »عبرت« دست مییابد - دلشاد تهرانی، 78،ص. - 471
مبانی عبرتآموزی
اساس شیوهی عبرتآموزی این است که هر گونه حادثه یا ماجرایی که در گذشته روی داده است یا در حال حاضر رخ میدهد، فقط به زمان خودش تعلق ندارد، بلکه امکان دارد بر اساس اصل علت و معلول، با ظهور علتی مشابه آن، در آینده نیز رخ دهد - قائمی امیری84، ص. - 466شخص عبرتبین و اهل بصیرت از طریق این شیوه، گذشته وحال را چراغ زندگی آینده قرار میدهد. در این بخش مبانی عبرتآموزی به اختصار مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
-1حب نفس
حب نفس یکی از ویژگیهای انسان است که محور بسیاری از کارهای اوست. این ویژگی خصوصیت دیگری به نام تأثیرپذیری و تغییر رفتار در انسان را به دنبال دارد. انسان همواره با محیط اطراف خود در تعامل است و نسبت به اموری که در اطراف او رخ میدهد عکسالعملهای متفاوتی نشان میدهد، به عبارتی انسان به دلیل داشتن حب نفس، بر اساس منافع و مصالح خویش رفتار خود را تغییر میدهد.
