بخشی از مقاله
چکیده
یکی از حساسترین و مهم ترین اهداف دولتها در راستای مدیریت بهینه و پایدار سرزمین، فرایند تقسیمات کشوری است. اساسا هدف از این فرایند دستیابی به یکپارچگی در سطوح ملی، منطقه ای و محلی در کشور است. در نظام تقسیمات کشوری پایدار، ضروری است تمام پدیدههای عینی و غیرعینی نظیر منابع طبیعی، وضعیت توپوگرافیک، آمایش سرزمین و جمعیت مورد توجه قرار گیرد. از آنجا که. در نظام تقسیمات کشوری کنونی ایران، عامل جمعیت تنها معیار تقسیمات کشوری است، این موضوع مسائل مختلفی را در عرصهی مدیریت محیط به وجود آورده است. توجه به حوضههای زهکشی به عنوان یکی از معیارهای اساسی در تقسیمات کشوری می توان به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با این موضوع باشد.
در این مقاله تلاش شده است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی مبتنی بر دادههای کتابخانهای نتایج و قابلیتهای ناشی از انطباق مرزهای حوضه های زهکشی و تقسیمات سیاسی-اداری در کشور در افزایش کارایی مدیریت محیط مورد بررسی اجمالی قرار گیرد. نتایج تحقیق نشان داد، این موضوع کاربردهای متعددی را در مدیریت محیط به همراه دارد، از جمله قابلیتهای حاصل از انطباق مرزهای حوضههای زهکشی و تقسیمات سیاسی میتوان به مواردی همچون مدیریت و برنامهریزی مخاطرات محیطی، برنامهریزی بر مبنای توانمندیهای محیطی واحدهای سیاسی-اداری و مدیریت منابع آب در واحدهای سیاسی- اداری اشاره کرد.
واژه های کلیدی: حوضه های زهکشی، نظام تقسیمات کشوری، مدیریت محیط، جمعیت.
مقدمه
نظام تقسیمات کشوری فرایندی است که تعیین کنندهی ساختار سلسله مراتب تشکیلات اداری، نحوهی استقرار فضایی بخشهای مختلف اداری، حجم نیروی انسانی، توزیع منابع مالی در بخشهای عمرانی، تعامل قومی- فرهنگی، نظام مدیریتی و واگذاری اختیارات به سطوح پایین است - کریمی پور،1381 به نقل از شریفی و انتظاری، . - 1391 در همین ارتباط محدودههای متوازن تقسیمات کشوری در واقع ظرف مکانی به شمار می رود که می توان آن را فصل مشترک تمام پدیدههای عینی و غیرعینی نظیر منابع طبیعی، وضعیت توپوگرافیک، آمایش سرزمین جمعیت، ساختار فرهنگی و قومیتی، فعالیت، زیرساختها، تشکیلات، روابط، حرکات و... دانست - اطاعت و موسوی، 90،. - 1389
بنابراین در ظرف زمان و مکان، تقسیمات کشوری یکی از حساس ترین و مهم ترین اهداف دولت ها به منظور مدیریت بهینه و پایدار سرزمین در راستای یکپارچگی در سطوح ملی، محلی و منطقهای محسوب می شود - علیمحمدی و دیگران، 1387، . - 179 در حال حاضر پنج عامل قلمروهای اداری و استانی کنونی ایران را مورد تهدید قرار می دهد: استفاده از فنآوری، مسائل جمعیتی،اقتصاد، محدودیت منابع، قومیت ها و سوء مدیریت - مقیمی، 1381، . - 117 در قانون تقسیمات کشوری، مصوب سال1362ه.ش، مبنای واحدسازی عمدتا تک معیاری و بر پایه تعداد جمعیت در نظر گرفته شده است؛ در حالی که آنچه که تقسیم می شود فضاست که جمعیت یکی از عناصر عمدهی محتوایی آن به شمار می رود.
البته شاید در نظر گرفتن عامل جمعیت در فضاهای جغرافیایی که دارای تجانس و پراکندگی متعادل هستند تا اندازهای وافع بینانه باشد و دستیابی به الگوی مطلوب را میسر سازد؛ به ویژه اگر از تجانس توپوگرافیک و شبکه ارتباطی متوازن و بنیادهای زیستی مناسب و متعادل برخوردار باشد. ولی در مورد فضاهای جغرافیایی ایران که در آن ساختار طبیعی و توپوگرافیکی نامتجانس، شبکه ارتباطی ناقص، الگوی پخش جمعیت و منابع زیستی نامتعادل و گروههای فرهنگی و قومی نامتجانس است؛ بسنده کردن به عامل جمعیت در تقسیمات کشوری امری نادرست است. از این رو اصلاح قانون تقسیمات کشوری و درنظر گرفتن الگوی ترکیبی و چندمعیاری برای سازماندهی سیاسی فضا ضروری است.
بدیهی است که باید در این الگوی ترکیبی به معیارها و عوامل توپوگرافیک، وسعت فضا، دسترسی و پراکندگی سکونتگاه ها، جمعیت، همسایگی، بنیادهای زیستی، ساختار اقتصادی و اجتماعی، درجهی تجانس، ساختار اقلیمی، ساختار فرهنگی- قومی و... توجه کرد تا امکان دستیابی به الگوی متوازن تقسیمات فضا فراهم آید - حافظ نیا،397،. - 1381 در این ارتباط حوضه های زهکشی به عنوان اساسی ترین تقسیمات طبیعی به دلیل این که مسائل آمایش و مدیریت محیط را تحت کنترل دارد، به عنوان یکی از راهکارهای تقسیمات کشوری قابل بررسی است.حوضههای زهکشی یک سیستم تحت عمل همراه با واکنش فیزیکی »فرایند- پاسخ« است. این سیستم دارای ورودی ها - انرِژی خورشید، انرژی جنبشی آب، انرژی پتانسیل، نزولات جوی و اختلاف ارتفاع - و خروجیهایی - آب، رسوب و مواد محلول - است - مقیمی و صفاری،1389، . - 5
به طور کلی حوضه های زهکشی به عنوان واحدهای ناحیه ای با ویژگیهای ژئومورفولوژی، اقلیمی و... مشخص میشود که این ویژگی ها در این محدوده ها قابلیت اندازه گیری و تحلیلهای کمّی دارند و این تحلیل ها زمینه را برای طبقه بندی و مقایسههای بعدی فراهم می کند - زاهدی و بیاتی خطیبی ،1387، . - 47 در این مقالهی کوتاه تلاش شده است قابلیت های ناشی از انطباق حوضه های زهکشی و مرزهای سیاسی تقسیمات کشوری در تحقق مدیریت محیط مورد بررسی اجمالی قرار گیرد.
روش تحقیق
این تحقیق از نوع کاربردی بوده و فرایند تحقیق به شیوهی توصیفی- تحلیلی مبتنی بر داده های اسنادی و کتابخانهای انجام شده است. در تدوین مقاله ی اجمالی تلاش شده است با مراجعه منابع مربوط به تقسیمات کشوری و حوضه های زهکشی نظیر سالنامهی آماری آب کشور قابلیت های ناشی از تعامل و انطباق مرزهای حوضه های زهکشی و تقسیمات سیاسی- اداری کشور
مورد شناسایی و بررسی قرار گیرد.
بحث و یافتهها
انطباق فرایند تقسیمات کشوری و مرزهای حوضه های زهکشی و قابلیت های آن در مدیریت محیط در نظام تقسیمات کشوری کنونی ایران، انطباق پایداری میان توان های محیطی و توان های جمعیتی و به طور کلی انسانی مشاهده نمیشود. از طرفی مدیریت محیط تنها در قالب واحدهای اداری- سیاسی مجزا قابل بررسی است. از آن جا که مدیریت محیط در بردارندهی چهار مرحلهی اصلی شناسایی مساله، تنظیم خطمشی و برنامه ریزی طرح، اجرای طرح و ارزیابی طرح هاست - کوک و دورکمپ، 1377، - 17 و حوضههای زهکشی به لحاظ اینکه محدوده هایی برای اندازه گیری و تحلیل های کمّی هستند، در عرصهی مدیریت محیط که اساس آن پاسخ به بحران ها و رویه هایی برای توسعه است، توانمندی قابل ملاحظه ای را داراست.
توجه به حوضههای زهکشی در قانون تقسیمات کشوری از جنبه های مختلف مدیریتی و آمایش محیطی قابل توجه است به طوری که می توان آبخیزداری یعنی مدیریت حوضهها را معادل کشورداری دانست. زیرا حوضههای زهکشی ایران تعیین کنندهی ویژگی های اقلیمی، زمین شناسی، هیدرولوژی و انسانی - نظیرسکونتگاهی، جمعیتی... - است. درشکل شمارهی 1 مرزهای زیر حوضههای کشور و مرزهای سیاسی- اداری مورد مقایسه قرار گرفته است - شکل- - 1با توجه به نقشهی تقسیمات سیاسی و مرزهای حوضه های آبریز فرعی کشور، متاسفانه در حال حاضر انطباقی میان مرزهای سیاسی-اداری استان ها و حوضه ها و زیرحوضه های کشور مشاهده نمی شود. لزوم توجه به این موضوع گام مهمی در دست یابی به مدیریت محیط به شمار میرود. در این مقاله با توجه به مطالعات صورت گرفته موارد زیر در راستای قابلیت های انطباق مرزهای حوضه های زهکشی و تقسیمات سیاسی کشور مورد بررسی اجمالی قرار گرفته است:
• مدیریت و برنامه ریزی مخاطرات محیطی؛مخاطرات محیطی پدیدهای حاصل ناسازگاری میان فرایندهای طبیعت زمین با سیستم های انسانی است و در نتیجه پیامدهای متعددی را در رابطه با مسائل محیطی به وجود می آورد - . - Smith and Petley, 2009: 8 به طور کلی مخاطرات محیطی شامل تنوع وسیعی از انواع مخاطرات است که از رویدادهای طبیعی، حوادث تکنولوژیک - ساخته ی دست انسان - و وقایع اجتماعی - رفتارهای انسانی - را شامل می شود - حسین زاده، . - 66 :1383 در این میان بیشتر مخاطرات طبیعی که منشا زمین ساختی - زمین لرزه... - ، هیدرولوژیک - سیلاب ها... - ، اقلیمی - توفان... - ، ژئومورفولوژیک - دامنه ای، بادی... - دارند تنها در بستر حوضههای زهکشی بیشترین قابلیت کنترل و مدیریت بحران را دارند. زیرا فعل و انفعالات طبیعی و مخاطرات ناشی از آن تحت تاثیر واحدهای طبیعی مانند حوضههای زهکشی شکل میگیرد و بنابراین مدیریت محیط در این راستا ارتباط مستقیمی با واحدهای طبیعی دارد. از این رو انطباق مرزهای حوضه های زهکشی به عنوان کنترل کنندهی غالب مخاطرات طبیعی با مرزهای سیاسی- اداری نقش موثری در مدیریت محیط دارد.
• مدیریت منابع آب در واحدهای سیاسی- اداری؛از آنجا که حوضه های زهکشی اساس تعیین قلمروهای اقلیمی، هیدرولوژی و ژئومورفولوژی است و به دلیل این که انداره گیری های کمّی توسط سازمان های مربوط به منابع آب از داده های منابع آبی در محدودهی حوضهها صورت می گیرد، مدیریت منابع آب در
