مقاله عدالت فضایی گامی به سوی عدالت اجتماعی

بخشی از مقاله

چکیده :

مبحث عدالت فضایی به عنوان یک خواست همگانی در میان اغتشاشات شهری وانسانی به عنوان اصلی کلیشه ای و درعین حال چاره سازمی تواند با مشخص نمودن حدو مرزها وچهارچوب ها، تلنگری جهت تحقق بخشی به شهری عادل به کارآید.اما ازآنجائیکه مفهوم عدالت به خودی خود قابل حصول نیست جهت اجرایی شدن نیازمند اقدامات هماهنگ وزنجیر وار در طرح ها وبرنامه ها می باشد.

تمایل همگانی مردم به شهرنشینی وساخت وسازهای انبوه شهرنشینی، باعث خلق مشکلات زیادی درفضا وبه تبع آن برای انسان می گردد.مقاله ی حاضر به صورت توصیفی و با روش اسنادی،کتابخانه ای با هدف ترویج مبحث عدالت در بعد جغرافیایی و فضایی و به جریان انداختن این مهم وبا تاکید براین دست آورد که عدالت اجتماعی وعدالت فضایی مکمل وبانی یکدیگر می به ارتباط و کنش وواکنش عدالت فضایی وعدالت اجتماعی پرداخته و معیارها واصولی راجهت مکان یابی مطلوب ارائه می دهدو و در نهایت نیز، راهکارها وپیشنهاداتی در این باب با امید عملکرد بهتر مجریان و توجه ویژه به اصل عدالت مطرح می نماید.

مقدمه :

دستورالعمل بررسی روند شهرنشینی درایران بیانگر افزایش تعداد شهرها و جمعیت شهرنشین است به گونه ای که نسبت شهرنشینی درایران از%31درسال1335به بیش از%70درسال 1390 افزایش یافته است.افزایش روزافزون جمعیت در شهرها از یک سو و تحولات صورت گرفته در تکنولوژی و سبک زندگی شهرنشینان از سوی دیگر لزوم استقرار خدمات متنوع و متعدد برای پاسخگویی به نیاز شهروندان را مطرح کرده است.امروزه زندگی شهری ابعاد متنوع و پیچیده ای بخود گرفته است. بدن شک حیات و پویایی نظام پیچیده شهر نیازمند یک مدیریت منسجم و عقلایی است.

مدیریت بر نظام کاربری زمین، خدمات، حمل و نقل، منابع مالی و در مجموع تنسیق روابط انسان و محیط در جامعه شهری مستلزم رعایت اصول و قانونمندیهایی است که مدیریت منسجم و کارآمدی را ضروری می سازد.[7] با توجه به نیاز مداوم و ضروری شهروندان به انواع خدمات شهری ، مکان یابی و نحوه توزیع آنها در سطح شهر یکی از دغدغه ها ی برنامه ریزان و مدیران شهری محسوب می گردد.

برنامه ریزی برای تعیین محل استقرار این خدمات از این جهت اهمیت دارد که اولا کارایی و عملکرد آنها تا حد زیادی به موقعیت مکانی آنها نسبت به تراکم های مختلف جمعیتی و سایر فعالیت های مرتبط و مکمل بستگی دارد، ثانیا دسترسی مناسب ساکنان به این خدمات تامین کننده آسایش و رفاه شهروندان و تعیین کننده میزان رضایت آنان از عملکرد مدیریت شهری است. همچنین عدالت فضایی در توزیع خدمات را می توان زمینه ساز عدالت اجتماعی در شهر نیز دانست.

رویکردهای نوینی درعرصه ی برنامه ریزی شهری شکل گرفته است که معتقد است برنامه ریزی شهری علاوه برتوجه به اهداف کالبدی وکارکردی باید به دیگرعوامل کیفی که بر اجتماع تاثیرگذار است توجه داشته باشد . توزیع خدمات شهری می تواند با افزایش و یا کاهش رضایت مردم همراه باشد همینطور زمینه ساز رفاه ، آسایش روانی و تعلق خاطر باشد ، چراکه فضا یک بعد اساسی و بنیادی درجامعه است . امروزه مشکلات ناشی از توزیع نا مناسب خدمات شهری از قبیل تجمعات مردمی ، آلودگی های محیط زیستی و...باعث شده است که توزیع خدمات شهری یکی ازمهم ترین مسائل پیش روی اغلب کشورها باشد.[15]

البته ذکر این نکته ضروریست که موضوع توزیع مناسب خدمات عمومی در سطح شهر و میزان رضایت ساکنان از دسترسی به این خدمات همیشه همراه و منطبق بر هم نیستند. به این معنی که در برنامه ریزی برای استقرار و مکان گزینی خدمات شهری به عواملی چون فاصله از جمعیت استفاده کننده، سازگاری آن با سایر فعالیتهای شهری، رعایت استاندارهای موجود ، کارایی و راندمان این خدمات، مقیاس و اندازه فضای مورد نیاز هریک از این خدمات و...توجه می شود .

در صورتی که میزان رضایت ساکنان علاوه بر کیفیت دسترسی به این خدمات ممکن است به ویژگیهای فردی و اجتماعی اقتصادی افراد از قبیل سن، جنس، سطح درآمد، سطح تحصیلات ،مدت اقامت در محل ، سطح آگاهی از حقوق و قوانین شهری، سطح انتظار آنها از خدمات شهری و موقعیت شغلی آنها بستگی داشته باشد .

به عبارت دیگر نباید انتظار داشت که قضاوت همه افراد جامعه بر اساس استاندارد های علمی منطبق با برنامه ریزی شهری باشد بلکه از آنجا که در بسیاری از موارد منافع اقشار مختلف جامعه در تعارض قرار می گیرد ، افراد با توجه به شرایط و منافع خود نسبت به موضوعات مختلف داوری می کنند . بنابراین ممکن است گروهی از مردم از انجام یک پروژه خدماتی در محلی رضایت داشته باشند ، در حالی که گروهی دیگر از آن ناخوشنود باشند.

به هر حال هدف اصلی در برنامه ریزی استقرار خدمات شهری دسترسی تعداد بیشتری از مردم ساکن در شهر و جلب رضایت اکثریت است.تحقیق حاضر نیز باتلاش درخصوص افزایش آگاهی مردم ازمقوله ی عدالت فضایی به صورت علمی و منطقی و همچنین تقلا برای ایجادرخنه ونفوذ درمقامات دولتی ومدیران و برنامه ریزان شهری و-افزایش عملکرد آن ها نگاشته شده وامید داردبا پیگیری هدف نهایی خود مبنی برریشه دهی به مبحث عدالت فضایی گامی به سوی تحقق عدالت اجتماعی بردارد.

از دلایل مهم و قابل ذکر مطرح کردن این مقاله می توان به این موضوع اشاره داشت که استقرارهرعنصرشهری درموقعیت فضایی-کالبدی خاصی ازشهرتابع اصول، قواعد وسازوکاری خاص است که درصورت رعایت شدن،به موفقیت وکارآیی عملکردی آن عنصردرهمان مکان مشخص خواهد انجامیدودرغیراینصورت احتمال بروزمشکلات فراوان بسیارزیاداست.[3]

ازجمله تاثیراتی که الگوی فضایی نامتوازن برخورداری تسهیلاتی وخدماتی درحیات اجتماعی واقتصادی وسیاسی یک شهربرجای می گذارد می توان به مواردی چون ایجادارزش متفاوت زمین شهری،تحت تاثیرالگوی نامتناسب[4]جدایی گزینی های اکولوژیک وشکاف روزافزون ودوقطبی شدن مناطق وگروه های اجتماعی،گسترده شدن تفاوت های اجتماعی-اقتصادی دربین شهروندان،بروز ناهنجاری های اجتماعی[13]،تهدیدامنیت اجتماعی شهرهاودریک کلام تهدیدپایداری شهری اشاره کرد.

ازآنجایی که فضای شهری رامی توان عنصری جهت نمایش افکار،عقاید،روابط ونحوه ی تصمیم گیری وسیاست های بکاررفته ی سیاستمداران وتصمیم گیران دانست،انسان ها وبالاخص برنامه ریزان به عنوان عنصری اساسی درچگونگی شکل گیری این فضامی تواندنقش حیاتی ایفاکند،به گونه ای که باجانمایی مناسب کاربری هاوخدمات می توانندباعث گسترش عدالت گردند.

درکشورمابنابه دلایلی ازجمله رشدجمعیت شهری،ازدیادشهروساخت شهرهای جدید،رانت خواری های شهری و...عدالت فضایی درتامین خدمات شهری به طورصحیحی تحقق نمی یابد،ازاینرومهم ترین مسئولیت برنامه ریزان ودست اندرکاران شهری بایدتلاش برای دستیابی به فرصت های برابردردسترسی گروههای مختلف جامعه شهری به خدمات وازبین بردن تضاددرتامین فرصت هاباشد.[12]از این حیث مقاله ی حاضر باهدف گسترش بخشی به مقوله ی عدالت درظرف مکان سعی دراشاعه بخشیدن به این مهم، به عنوان دستآویزی جهت نیل به عدالت وبرابری اجتماعی دارد.

روش تحقیق :

مقاله ی موجودازنوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی می باشد که از روش اسنادی،کتابخانه ای جهت گردآوری اطلاعات ویافته ها و ازروش میدانی- پیمایشی جهت فائق آمدن به موضوع مورد بحث ونظرات مردم استفاده شده است.

پیشینه ی خارجی :

دربیشترتحقیقات مرتبط بابررسی توزیع فضایی خدمات شهری که به زبان انگلیسی صورت گرفته است محدوده های رسمی همچون بلوک های آماری ومحلات به عنوان محدوده های مطالعاتی درنظرگرفته شده است.[9]دراین باره تالن واینسیلین معتقدند - - 1998که برای تحلیل عدالت فضایی ،بایدبرمقایسه ی توزیع مکانی گرو ه های مختلف اقتصادیBاجتماعی تاکیدبیشتری صورت بگیرد.[5]

تیسووهمکاران نیزبرای بررسی نحوه ی دسترسی خدمات ،ازشاخصی یکپارچه مانندشعاع خدمات رسانی،کیفیت وتاثیرخدمات ارائه نموده اندوبرای تحلیل آن ازروش همبستگی فضایی محلی استفاده کرده اند،گرینر - - 2002 راه دسنیابی به عدالت درتوزیع خدمات راهمفکری چهارطرفه بین هیئت اجرایی شهر،بوروکراسی شهر،نمایندگان منتخب مردم،واستفاده کنندگان ازآن می داندفمارتینز - - 2009،نیزبااستفاده ازنرم افزارGISمناطق برخوردارومحروم راشناسایی کردوبی عدالتی های شهری رابادیگربی عدالتی هاهمچون محرومیت های اجتماعی، درآمدی و...مقایسه کردودرادامه برایپرکردن شکاف بین مناطق،بودجه ریزی را بررسی کرده وبراین باوراست که باتنظیم این فرایند می توان به برابری درشهررسید.

استوور - - 2009نیزدربررسی قابلیت دسترسی به خدمات محلی درمناطق دو وسه شهرماکاسای کشوراوگاندا بادرنظرگرفتن دورویکرد برابری فرصت هاوعدالت نیازمبنا میزان دستیابی ساکنان راباشاخص های محرومیت اجتماعی-اقتصادی دربلوک های شهری درمقیاس محله سنجیده است که نتایج تحقیقات اونشان ازنابرابری اندک محله های شهردردستیابی به خدمات دارد.

پیشینه داخلی :

دربیشترتحقیقات مرتبط بابررسی توزیع فضایی خدمات شهری که به زبان فارسی تاکنون صورت گرفته است،محدوده های رسمی همچون مناطق ونواحی شهرداری هابه عنوان محدوده ی مطالعاتی درنظرگرفته شده است. [9] ضرابی و موسوی - - 1391در تحلیل فضایی پراکنش جمعیت وتوزیع خدمات درنواحی شهر یزد ،با درنظرگرفتن15 شاخص خدمات شهری پراکنش جمعیت وتوزیع خدمات رادرنواحی یازده گانه شهر یزد مورد بررسی قرار دادند ،نتایج بررسی بیانگر آن است که ارتباط منطقی بین توزیع دومتغییرجمعیت وخدمات نبوده است چراکه نواحی که ازلحاظ تراکم جمعیت درسطح پایین قراردارندازلحاظ توزیع خدمات درسطح متعادل مشخص شدندونشان دادکه ویژگی های اجتماعی واقتصادی ساکنان نواحی درپخش وتوزیع خدمات موثربوده است.

وارثی وهمکاران - 1386 - نیزبابررسی آثارتوزیع خدمات شهری دربی تعادلی فضایی جمعیت برچگونگی توزیع خدمات شهری برپایه ی عدالت به این نتیجه دست یافتندکه توزیع خدمات یکی ازعوامل تاثیرگذاردرمهاجرت وجابجایی های درون شهری است وبیان کردنداگرتوزیع خدمات متناسب بانیازهای مناطق نباشدمی تواندباعث افزایش تراکم جمعیت درمناطق دیگرشود.

رستمی و شاعلی - 1390 - نیزدربررسی توزیع فضایی خدمات شهری درشهرکرمانشاه به این نتیجه دست یافتندکه توزیع خدمات درسایه ی بی عدالتی هاگسترانیده شده است، دراین تحقیق محققان شهررابه5بخش تقسیم کردندوازاینروازمناطق رسمی شهرداری استفاده نکردند،نتایج حاصل ازتحقیقات حیدری وهمکارانش - - 1393نیزدرشهرمرندبیانگرآن است که ناحیه 5کمترین وناحیه 3بیشترین بهره ازخدمات رابرده اند،مشیری وملکی نظام آباد - - 1390درپژوهشی به تحلیل اراضی کاربری شهرمیاندواب پرداخته اندوبه این نتیجه رسیدندکه این شهربه علت توزیع نامتعادل ونامتناسب اراضی شهری به کاربری های مختلف بافرسودگی بافت،عدم بهسازی ونوسازی بافت مرکزی مواجه گشته است.

بانگاهی به پژوهش های صورت گرفته دراین زمینه اثبات می شود که دربسیاری اززمینه هاارتباط منطقی بین جمعیت وتوزیع خدمات وجودنداردو گاهاُ ویژگی های اقتصادی واجتماعی درپخش وتوزیع خدمات دخیل می باشند، همینطور بااستناد به پژوهش های صورت گرفته، می توان توزیع نامتعادل خدمات را ازعوامل اساسی دربسیاری از مهاجرت ها وسفرهای درون شهری به شمار آورد که این خود به بسیاری از نابسامانی ها دامن می زند،نگارش پژوهش حاضرنیز در همین راستاو بنا به اهمیت موضوع ومهم بودن نقش عدالت در فضا وانعکاس آن دراجتماع انجام شده است.

یافته های تحقیق :

مفهوم عدالت در همه جنبه های زندگی خواستی همگانی می باشدکه رفاه عمومی و رضایت عموم را در برخواهد داشت. عدالت در اجتماع و رعایت اصل برابری و تساوی به طورحتم زمینه ساز برقراری عدالت در سایر ابعاد،همینطور در فضا، می گردد.در واقع می توان این دو نوع عدالت را مکمل و زمینه ساز یکدیگر دانست.

در مقاله ی حاضر ابتدابه توضیح و تشریح بحث عدالت فضایی وتاثیرات آن در اجتماع وسپس به شفاف سازی عدالت فضایی به صورت حقیقی وعلمی می پردازیم، چرا که تماما نمی توان خواست اجتماع را درفضاپیاده نمود زیرا فضا خود خصوصیات خاصی دارد وپذیرنده شرایط خاصی می باشد، و در آخرنیز راهکارها وپیشنهاداتی جهت برقراری بهتر تعادل و کسب رضایت مردم ارائه خواهد شد. 

مبانی نظری :

عدالت فضایی:هاروی عدالت فضایی راتوزیع عادلانه ازطریق عادلانه تعریف می کند.>17@درتعریفی دیگرعدالت فضایی می تواندتوزیع برابرمنابع وخدمات تعریف شودکه به مبحث برقراری تعادل برمبنای چه کسی ، چه چیزی راچگونه بدست می آورداشاره دارد .عدالت فضایی طبق ایده ای که ازعدالت اجتماعی گرفته شده است به این معناست که بایدباساکنین درهرجایی که زندگی می کنندبه طوربرابررفتارشود.[4]

عدالت اجتماعی:عدالت اجتماعی به لحاظ جغرافیایی وفضایی ،توزیع منابع عمومی باسیاست ها وخط مشی های اجتماعی وجغرافیایی می باشد[20]،اساس نظریه های اجتماعی بر این است که نابرابری های اقتصادی واجتماعی جامعه بر سازمان فضایی آن تاثیر دارد ونیز هر گونه تغییردر سازمان فضایی در روابط اقتصادیBاجتماعی وتوزیع درآمد جامعه اثر مستقیم دارد.

خدمات شهری: خدمات عمومی شهری درواقع سیستم های حمایتی است که از طریق آن هاکالاها و خدمات برای عموم ارائه می شوند[16]وبنیادنهادن وراه انداختن آن هازیرنظرنهادهای عمومی است، اگرچه نگهداری ازخدمات عمومی برای سرمایه گذاری به بخش خصوصی ومردمی مستقل ازنهادهای عمومی واگذارمی شود[10]، ازویژگی خدمات شهری می توان به عام المنفعه بودن وغیرخصوصی بودن وعرضه ی همگانی اشاره کردبه گونه ای که استفاده یک شخص مانع استفاده دیگران ازآن نمی شود.مانندخدمات فضای سبز،خدمات بهداشتی و ...

مفهوم عدالت اجتماعی در توزیع خدمات عمومی شهری :

مفهوم عدالت از منظرهای مختلف قابل بررسی است و مفاهیمی چون عدالت اجتماعی، عدالت فضایی، عدالت جغرافیایی و عدالت محیطی نیز متاثر از چند بعدی بودن این مفهوم است.[13] اساس نظریه ی عدالت اجتماعی براین است که نابرابری های اقتصادی و اجتماعی جامعه بر سازمان فضایی آن تاثیر دارد ونیز هر گونه تغییر در سازمان فضایی در روابط اقتصادیB اجتماعی و توزیع درآمد در جامعه اثر مستقیم دارد .[18]

عدالت اجتماعی به لحاظ جغرافیایی و فضایی، توزیع منابع عمومی با سیاست ها و خط مشی های اجتماعی و جغرافیایی می باشد[20]، به گونه ای که اجتماع و نیازهای برخاسته از اجتماع چگونگی توزیع خدمات و امکانات را مشخص سازد، جامعه ای که در آن نابرابری حاکمیت داشته باشد فرصت ها بطور عادلانه توزیع نمی گردد و اصل عدالت به منضمه ی ظهور نخواهد رسید وعدم وجود عدالت اجتماعی و عدالت فضایی و سایر جنبه های عدالت نابرابری های بسیاری به بار می آورد که به نفع اجتماع نیست ومستقیما بر زندگی آنان تاثیرات مخربی بر جای خواهد گذاشت، به عبارت دیگر، در توزیع بهینه ی خدمات و امکانات باید نفع همه ی اقشار و گروه های اجتماعی جامعه در نظر گرفته شود تا عدالت اجتماعی و فضایی تحقق یابد.[6]