بخشی از مقاله
چکیده
پاسخگویی به نیازهای اجتماعی دانش آموزان و تامین فرصتهای لازم جهت کسب مهارتهای اجتماعی در مدارس، مستلزم وجود فضا و قرارگاه کالبدی است و عرصه های عمومی، ظرفیتی عظیم در پاسخ به این جنبه از حیات انسان می باشند. از اینرو با توجه به این ظرفیت عظیم از یک سو و با تاکید بر نقش موثر خاطرات جمعی در جذب و مشارکت مشتاقانه کاربران در تعاملات اجتماعی، پژوهش حاضر به بررسی عوامل موثر بر شکل گیری و حفظ خاطرات جمعی در عرصه های عمومی مدارس می پردازد.
از آنجا که خاطرات جمعی از عضویت فرد در گروه ناشی میشود، عناصر مؤثر بر شکلگیری و تداوم خاطره را بایستی در مؤلفههایی جستجو کرد که برقراری روابط اجتماعی، شکلگیری گروهها و وقوع رویدادها را سبب می-شوند. از سوی دیگر بررسی نظر اندیشمندان نشان میدهد که مکان، چارچوب فضایی وقوع رویدادها، شکلگیری و تداوم خاطره است. لذا مؤلفه های تأثیرگذار بر شکلگیری خاطره را بایستی در مکان جستجو کرد.
در این پژوهش با دستهبندی این مؤلفهها در سه حیطه کالبدی، فعالیتی و معنایی، به بیان زیرشاخصهای هریک پرداخته شده است. مؤلفههای فوق از سه طریق بر خاطرات جمعی تأثیرگذارند: زمینهسازی برای وقوع رویداد، کمک به شکلگیری تصویر ذهنی از رویداد و فراهم آوردن شرایط مناسب برای تداوم خاطره. استفاده و گسترش این آیتمها میتواند راهبردهای مناسبی برای طراحی عرصه های جمعی مطلوب در مدارس فراهم نماید. استفاده از بررسیهای کتابخانه ای شالوده روش انجام این تحقیق بوده است.
.1 مقدمه
ایجاد پیوند عاطفی با مکان از پیش نیازهای تعادل روانی و لازمه ی غلبه بر بحرانهای هویتی بوده و می تواند زمینه ساز مشارکت مشتاقانه کاربران در فعالیتهای گروهی و شکل گیری شخصیت اجتماعی کاربران آنها باشد.
یکی از عناصر ایجادکننده این پیوند عاطفی با مکان در مدارس، خاطرات جمعی دانش آموزان در عرصههای عمومی آن است که از طریق ایجاد معنی در فضا به ایجاد هویت مکانی میانجامد. خاطره جمعی، خاطره مشترک افراد از وقایع و رویدادهای تجربهشده به وسیله آنها، در چارچوبی فضایی و اجتماعی است.
عرصههای جمعی فضاهایی هستند که افراد و گروههای مختلف در آن سهیم بوده، محل تبادل افکار، اطلاعات و مکانی برای شکلگیری فعالیتهای جمعی هستند.بنابراین خلق فضای عمومی موفق، بهره گیری از توانهای اجتماعی آن و ارتقاء فرصتهای مشارکت در آن، مستلزم شناخت فضا و ابعاد مختلف آن و نگاهی چند جانبه از سوی طراحان در این رابطه است. در این نوشتار سعی شده است ضمن شناخت ابعاد انسانی و اجتماعی فضاهای جمعی به بررسی مولفههای تاثیرگذار برشکلگیری و تداوم خاطرات جمعی دانش آموزان در عرصه های عمومی مدارس پرداخته شود.
.2 بیان مساله و ضرورت تحقیق
مکان های آموزشی به عنوان یکی از بنیادی ترین عرصه های زندگی اجتماعی دانش آموزان، نقش بسزایی در تکوین شخصیت آنها خواهند داشت. پاسخگویی به نیازهای اجتماعی دانش آموزان و تامین فرصتهای لازم جهت کسب مهارتهای اجتماعی در مدارس، مستلزم وجود فضا و قرارگاه کالبدی است و عرصه های عمومی، ظرفیتی عظیم در پاسخ به این جنبه از حیات انسان می باشند.
در مدارس سنتی ایران این عرصه ها، نیروی عظیمی در ایجاد محیطی زنده و سرشار از احساس تعامل انسانی ایجاد نموده و قادر بود مدرسه را به یک کانون اجتماعی و بالاتر از آن به یک اجتماع انسانی مبدل سازد.[6] در عصر حاضر با تحولات کالبدی مدارس در ایران و جانشینی راهرو به جای حیاط مرکزی، مفاهیمی همچون درونگرایی و سلسله مراتب در سازماندهی فضاهای مدرسه از بین رفته و علاوه بر از دست دادن عملکردهای سابق عرصه های عمومی در مدارس، معنا و مفهوم آن نیز دستخوش تغییرات بسیاری گشته است.
حال این سؤال مطرح است که ابعاد انسانی و اجتماعی فضاهای جمعی در مدارس باید حائز چه ویژگیهایی باشند تا دانش آموزان مشتاقانه به حضور و مشارکت در چنین فضاهایی پاسخ مثبت دهند. چه عواملی این فضاها را به لحاظ اجتماعی فعال ساخته و آنها را مبدل به مکانهایی با قابلیت شکلگیری و تداوم خاطرات جمعی مینمایند. بر این اساس ضرورت تحقیق را میتوان اینگونه عنوان کرد:
· نقش خاطره و مکانهای خاطره انگیز در ایجاد و تحکیم روابط اجتماعی دانش آموزان و ارتقاء مهارتهای جمعی آنها
· نقش با اهمیت مکانهای خاطره انگیز در ایجاد حس تعلق و رضایتمندی از حضور فرد در مکان
3. روش تحقیق
در پژوهش حاضر، از مطالعه اسنادی و روش کتابخانهای استفاده شده است. در مرحله نخست با شناخت ابعاد انسانی و اجتماعی عرصه های عمومی، مفهوم خاطره و خاطره جمعی و ارتباط آن با مکان، شناسایی و معیارهای تأثیرگذار بر شکل-گیری و حفظ خاطرات جمعی در عرصههای عمومی مدارس استخراج شده است و با دستهبندی این مؤلفهها در سه حیطه کالبدی- محیطی، فعالیتی- اجتماعی و معنایی، زیرشاخصهای آنها مورد بررسی قرار گرفته اند.
.4 انسان، عرصه های عمومی و خاطره جمعی
.1 .4 نیاز انسان در رابطه با عرصه های عمومی
تأمین نیاز انسان به دوست داشتن و در کنار جمع بودن مستلزم وجود یک قرارگاه کالبدی است و فضاهای عمومی بیشترین ظرفیت را در این رابطه دارند اما این امر بدون پاسخگویی به نیازهای اولیه انسان میسر نمیباشد. فضایی میتواند انسان را به خود جلب نماید که در درجه اول تأمینکننده نیازهای زیر باشد :
استراحت: جو آرام، وجود عوامل طبیعی، حریم فضا و کنترل ورود وسایل نقلیه از جمله مهمترین عوامل در تأمین این نیاز میباشد.
اشتغال فعال: این نیاز مبتنی بر تماس مستقیم کاربران با محیط بوده و شامل تعامل با همسالان، دوستان، گردهمای، قدمزدن، فعالیتهای جسمی و . . . میباشد.
اشتغال غیر فعال: فراهم نمودن امکان مشاهده و نظاره دیگران، اتفاقات و رویدادهای پیرامون که یکی از عوامل تعیین-کننده در میزان پاسخگو بودن فضاست.
کشف و راز : خلق فضا و منظرهای متنوع، فعالیتهای گوناگون با هدف تنوع، جاذبه و تجارب گوناگون با ایجاد حرکت کاربران در فضا، عواملی هستند که میتوانند پاسخگوی نیاز انسان به پیچیدگی و امکان کشف فضا باشند.
ابعاد زیباییشناسانه : تأمین جاذبههای بصری و مطلوبیت کالبدی و حسی فضا که با عواملی چون نظم، هماهنگی، تعین و تشخص فضا و بسیاری عوامل دیگر از این دست، قابل تأمین است
مطلوبیت اجتماعی ناشی از تعامل افراد :مطلوبیت اجتماعی ناشی از تعامل افراد، مبتنی بر بعد اجتماع پذیری فضا و میزان تعاملات اجتماعی بین افراد میباشد.
امنیت : نیاز انسان به امنیت روانی و فیزیکی یکی از نیازهای پایه در رابطه با فضاست که خود ابعاد مختلفی چون رؤیت-پذیری فضا، امکان ادراک محیطی و دستیابی به کمک تصور مکان و ارزشهای زیباییشناسانه آن و کنترل مکان دارد.
.2 .4 عرصه های عمومی در مدارس
عرصه های عمومی فضاهایی هستند که افراد و گروههای مختلف در آن سهیم اند، این فضاها محل تبادل افکار و اطلاعات و مکانی برای شکلگیری گروه های اجتماعی هستند.[2] نتیجه چنین تعامل و تجاربی در میان افراد و گروههای مختلف، دریافت حس هویت جمعی، احترام به خود - عزت نفس - ، ارتقاء مهارتهای جمعی، مشارکت اجتماعی، ایجاد و تداوم خاطره و حس تعلق خاطر و دلبستگی خواهد بود. فضاهای عمومی در مدارس مشتمل بر حیاط، راهروها و سایر فرمهای فضاهای تجمع میباشند. این فضاها دارای ابعاد مختلفی هستند که در ذیل بدان اشاره گردیده است.
اجتماعپذیری: یکی از مهمترین ابعاد و ویژگیهای فضاهای عمومی ایجاد فرصتهای لازم جهت تعاملات اجتماعی می-باشد. هنگامیکه کاربران با سایر افراد تعامل میکنند، رابطه قویتری با مکان احساس مینمایند.
فعالیت و کاربری: رویدادهای اجتماعی، نوع فعالیتها و کاربریهای موجود درون فضا و توان آنها در جذب افراد و گروههای مختلف، مهمترین عامل در پویائی فضاهای عمومی و فعال بودن آن محسوب می شود.
دسترسی و ارتباط: ارتباط با نحوه سیرکولاسیون و ارتباطات فضایی و دسترسی با قابل رؤیت بودن فضا و نحوه دستیابی به فضا که تیبالدز از آن به عنوان دسترسی کالبدی و بصری فضا یاد میکند، در رابطه است که خود در امنیت و عملکرد مثبت فضا مؤثر است
تصویر ذهنی و آسایش: تصویر ذهنی با چگونگی ساماندهی کالبدی فضا و دریافت آسایش ذهنی از فضا، در ارتباط است. پایداری، تشخص و خوشایندی بصری فضا در جذب مردم به یک قرارگاه و دریافت آسایش ذهنی از فضا مؤثرند و این ویژگی است که سبب میشود افراد آن را جهت توقف، قدم زدن و تجربه حیات جمعی انتخاب نمایند.
.3 .4 اجتماع پذیری و خاطره جمعی
اجتماع پذیری در فضاهای عمومی بر پایه نیاز کاربران به حس تعلق اجتماعی و تعامل با یکدیگر قرار دارد و این امر در یک فضای اجتماعی حمایت کننده در کنار تامین آسایش فیزیولوژیکی[12]، ادعای قلمرو، حس مالکیت و دریافت عدالت در فضا، میسر خواهد بود.
تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط می تواند یک موضوع فیزیکی، یک نگاه، یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادها و فعالیتهای متناسب و در نتیجه نقش پذیری کاربران در فضا و عضویت آنها در گروهها و شبکه های اجتماعی است.
بررسی تعاریف گوناگون نشان میدهد که یکی از جنبه های کلیدی در تعریف خاطره "رویداد" میباشد.
