بخشی از مقاله
چکیده
ساباط به عنوان یک عنصر اقلیمی و سازه ای شناخته شده که در معمای سنتی ایران مطرح می باشد. این عنصر معماری ایران به عنوان یک عنصر کاربردی معماری مناطق مرکزی و جنوبی ایران، خصوصا شهرهای حاشیه کویر همانند سمنان، کرمان، یزد، اصفهان و خوزستان معرفی گردیده است. عمده ترین کاربری آن به عنوان سایه انداز مطرح شده است.
امروزه سازه هایی از قدیم به جای مانده است که شاید همانند صورت ابتدایی خود در این ساخت و سازه کاربری ندارد، اما وجود آنها در شهر های سنتی همواره مکمل بافت آن شهر بوده است. دسته بندی انواع تاقهای ایرانی به لحاظ فرم و شکل هندسی آن، از تنوع و گستردگی برخوردار است. مقاومت انواع تاق و تویزه ها به لحاظ فرم هندسی و نحوه عملکرد نیرو ها نیز متفاوت است . در فرایند اجرای انواع تاق، صرفنظر از فرم هندسی، عواملی مانند مصالح، ملات، فن ساخت و... تاثیرگذار است.
بررسی ها مبین آن است که فنون اجرایی حاصل از زمینه های تجربی و فنی معماران گذشته، نقش بسزایی در ماندگاری و پایایی بسیاری از ساباط های تاریخی داشته است. شاهد این ادعا، نقش تفکر معماران سنتی در فرایند اجرای تاق و تویزه از ابتدا تا مرحله تکمیل آن بوده است. از این رو تجربه و دانش فنون اجرایی موثر در افزایش مقاومت سازه های سنتی را می توان شاهد تنوع در نحوه ساخت انواع تاق و تویزه در ساباط بود. این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی می باشد که به صورت کتابخانه ای و میدانی به انجام رسیده است. در این پژوهش به معرفی انواع گونههای ساباط در یزد و آشنایی با نحوه عملکرد و تحلیل سازهای آنها پرداخته میشود.
مقدمه
درگوشه و کنار این مرز و بوم پهناور که تاریخ تمدنش به وسعت تنوع اقلیمی آن است، شاهدغِنای معماری بومی با تکیه بر همسازی آن با شرایط زیست محیطی هستیم. سود جستن از راهحلهای ارزان، کاهش مصرف انرژی، تکیه بر مصالح منطقهای”بومآورد - و در کل معماری همساز با اقلیم، ما را به تعامل کامل انسان و محیط رهنمون میسازد.
این عوامل از دانش نیاکانی هوشمند حکایت دارد که در زمان با محدودیتهای تکنیکی ساخت، عناصر و اجزای معماری را در جهت خلق فضایی پویا در جهت هر منطقه و منطبق با شرایط اقلیمی آن، به خدمت گرفتهاند.
ساباط یکی از دست آوردهای معماری و طراحی شهری ایران است. جزء اول آن - سا - به معنی آسایش و جزء دومش پسوند - بات - نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است و در آخر بسیاری از واژهها چون کاربات و خرابات و جز اینها آمده است و روی هم جای آسایشگاه و استراحتگاه امروزی به کار میرفته است
در زبان فارسی به معنای - دالان و راهرو روپوشیده بین دو خانه یا دو دکان - و در زبان عربی به معنای - سقیفه , شمسیه , مظله - است. ساباط در طراحی اقلیمی ، توجه به نیازهای زیستی انسان و فراهم آوردن شرایط آسایش نقش داشته است.
بیان مسئله
یکی از عناصر مهم سازه ای در شهرهای حاشیه کویر ایران که بر شکلگیری معماری و همچنین منظر شهری تاثیر به سزایی دارد، ساباط میباشد. ساباط از برجستهترین نمونههای ساختمان سازی سنتی در ایران از قرن پنجم تا به حال است که معابر سرپوشیدهای را در شهر یزد به وجود میآورد و باعث یکپارچه تر شدن بافت شهری میشود.
با وجودی که ساباط یک عنصری هست که در مناطق کویری به عنوان یک عنصراقلیمی - سایه انداز - و کیفیت فضایی را ایجاد میکند شکل گرفته است، ولی با این وجود عملکرد سازهای دارد که دقیقا ساباط در درون خود و در تعامل با دانههای مجاور خود چه نقش عملکردی و چه تعاملی برقرار میکند که در این مقاله مسئله است.
همچنین شناخت تمهیدات سازه ای و ایستایی در ساباطهای مسائل مرتبط به آن برای مهندسان سازه و افرادی که در مدل کردن بناهای تاریخی دربرابر نیروها به ویژه زمین لرزه کار میکنند، سودمند خواهد بود و ازسوی دیگر، راهگشایی است برای معماران سنتی که با مقایسه نتایج حاصله شیوه صحیح را برگزینند.
اهداف:
با توجه به اینکه ساباط یکی از عناصر شهرسازی شهریهای ایران است دارای انواع مختلفی می باشد. در راستای این هدف یعنی حکمت ساخت، فرضیات متفاوتی از قبیل نقش سازهای ساباط، گونه شناسی انواع ساباط طرح و با بررسیهای علمی، سازهای وگرافیکی تحلیل و ارائه شود؟ از طرفی حفظ این آثار که در قالب بافتهای تاریخی قرار دارند و در پس آن تفکری چندلایه است، الزام معماران نسل حاضر است.
پرسش ها:
.1گونه شناسی، فنون و تکنیکهای سازهای بکار رفته در ساباطها کدامند؟
.2عامل سازه ای ساباطها با عناصر معماری مجاور آنها به چه صورت است؟
.3چه تمهیداتی به لحاظ سازهای و ایستایی در سابا های شهر یزد در نظر گرفته شدهاند؟
روش تحقیق:
برای پاسخ به پرسشهای مطرح شده روش پژوهش بدین گونه است که روش گردآوری دادهها در این پژوهش به شیوه بررسی اسناد و مدارک از نوع توصیفی تحلیلی می باشد که به صورت کتابخانهای و میدانی صورت گرفته است. در این پژوهش به معرفی انواع گونههای ساباط در یزد و آشنایی با نحوه عملکرد و تحلیل سازهای آنها پرداخته می شود.
پشینه تحقیق:
با توجه به پیشینه تمدن ایران و حجم انبوه آثار معماری به دست آمده از دورههای مختلف مطالعات اندکی در رابطه با تحلیل سازهای بر یکی از این آثار - ساباط - ارائه شده است. از پژوهشهای منتشر شده در زمینه عملکرد سازه ساباط میتوان به عملکرد و اجزای کالبدی ساباط" مریم نوری زاده - 1390 - ، مرمت و احیای ساباطهای محله نوگ آباد نایین" مهدی سلطانی - 1390 - ، مجموعه مقالات سازههای سنتی" فرهاد فخار تهرانی - 1385 - در این مقاله بحث تحلیل سازهای ساباط انجام گرفته است، تاریخ جدید یزد" احمد بن حسین کاتب یزدی - 1345 - در این مقاله به شکلگیری ساباطهای یزد اشاره شده است، تاق آهنگ و روشهای پایدار سازی آن" المیرا ابراهیمی - 1393 - اشاره نمود.
مفهوم ساباط و عوامل ساخت آن
در منابع ادبیات معماری ایران ذکر گردیده است، در زبان پارسی دارای ریشه های کهن است.بخش نخست آن - سا به معنای آسایش و بخش دوم آن بات نشانگر ساختمان، ابادی و سازه - است. در فرهنگ معین تعریف ساباط چنین آمده است: راهرو سرپوشیده، دالان، سایبان، پوشش بالای معبر، پیر نیا از این تعاریف بخش سرپوشیده کوچه را ساباط نامیده است - پیر نیا،. - 512:1351 لذا در تعریف کلی میتوان گفت، بخشی از فضای معبر را که سر پوشیده و مسقف باشد ساباط مینامند - سلطانزاده، . - 81:1372 از عوامل ساخت ساباط میتوان به - سایه اندازی، تنظیم شرایط محیطی، ایجاد تونل گردش هوا، نشستن و استراحت کردن در درون آن - اشاره کرد.
ویژگی های ساباط
مردم واری: تناسب میان اندام انسان و اندام ساختمانی از مشخصه های بارز معماری ساباطها می باشد در مناطق گرم و خشک دیوارهای رو به گذر را بلند میساختند تا در دل گرما سایهای برای رهگذران فراهم آورد اما ارتفاع بلند دیوار بنای ساباط با تناسب انسانی سازگار نبود پس معماری گریزی رندانه زد و این ارتفاع به دو قسمت تقسیم شد ، قسمتی که ارتفاعی برابر 2/5تا 3/5متر داشت و برای گذر در نظر گرفته شده بود و قسمتی دیگر که معمولا از آن به عنوان غرفهای در بالای ساباط که متعلق به یکی از ساکنین دو سوی گذر بود استفاده می شد.
پرهیز از بیهودگی: از مشخصههای این بنا می باشد . بطوریکه گاه نقش دیوار محافظ ، سایبان و گاهی از بام ساباط و اتاقی که در بالای آن ساخته میشد برای هدفهای دیگر استفاده میکردند. کاربری ساباط تا جایی بود که گاهی برای استفاده از هوای مطلوب آن در فصل گرم پنجرههای خانه را در زیر ساباطها میدادند.
نیارش: فن ایستایی ساختمان از دیگر دلایل اهمیت ساباطها به شمار میرفته است. بطوریکه دیوارهای افقی بنا حکم دیوارهای محافظی برای دیوارهای دو طرف گذر را دارد و بار استاتیکی نیروها را تحمل میکرده است و اغلب دیده شده که با خراب کردن یک ساباط دیوار خانههایی که در نزدیکی ساباط بوده اما غیر مرتبط، فروریخته است.
خود بسندگی: اتکا به پتانسیلهای موجود در سازههای ساباط سبب تعدد آنها در برخی شهرها می باشد، مصالح مورد استفاده در این بناها اغلب از مصالحی بوده است که کمترین فاصله را با محل مورد نظر داشته است.
درون گرایی: معماری ایرانی از دیرباز معماری درون گرایی، چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام بوده است که باظهور دین اسلام و تاکید هرچه بیشتر به محرمیت در بناها ، سعی بر آن بوده تا بناها را بگونهای بسازند که بر این موضوع تاکید بیشتری شود ، گاه کوچههای بن بست را مسقف میکرده اند که گذرهای محدودی به این فضا راه داشته و گاهی یک درب برای آن تعبیه میشد و از آن به عنوان دربند هم یاد شده است.
