بخشی از مقاله
چکیده
بافت های شهری واجد ارزش تاریخی در هر کشوری به مثابه سرمایه و ثروت آن کشور محسوب می گردند. از این رو توجه و پرداختن به آنها از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ گو اینکه این سرمایه های تاریخی، پلی میان گذشته و آینده ایجاد نموده و از طرفی تداعی گر خاطرات و تعلقات جامعه انسانی در هر شهر و یا کشوری می باشند.این بافت های ارزشمند به ویژه هنگامی که طی گذر زمان - و البته گاه در نتیجه سوء مدیریت شهری به عنوان یکی از علل فرسودگی بافت های تاریخی - با خطر فرسایش تدریجی و در نهایت نابودی مواجه می گردند. لیکن به سبب اهمیت این میراث کم نظیر و حتی بی نظیر شناخت و تحلیل آنها لازم می باشد.
هدف از این پژوهش بررسی و شناخت عناصر اصلی و ساختاری در شهرهای سنتی ایران است با طرح این پرسش که آیا برای شهر عقدا می توان عناصر اصلی و ساختاری که باعث شکل گیری شهرهای سنتی ایران شده است ، قائل شد؟ و ساختار روش تحقیق به صورت توصیفی و تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی و میدانی بوده است . در پایان با توجه به مطالب مطرح شده این نتیجه حاصل می گردد که الگوی شکل گیری شهر عقدا همانند سایر شهر های سنتی ایران مبتنی بر سه عنصر بازار ، مسجد و محله مسکونی شکل گرفته است.
مقدمه
شهر عقدا یادگاری گرانقدر از تاریخ ، فرهنگ و آیین و هویت ایرانی است ، به جرات می توان آن را به قدمت یزد و میبد دانست گرد تاریخ بر چهره این شهر حاکی از فراز و فرود های فراوان ، آبادی های و ویرانی ها ، ظلم ها و عطوفت هاست...سینه عقدا پراز داستان ها و حکایاتی است که برای شنیدن آن کافی است درچهره رنجور عقدا تامل کرده تا شکوه و عظمت گذشته را فریادوار در سکوت عمیق کویر بشنوی...
یکی از نگین های درخشان کویر که دیدن آن فریاد شادی رابر دل مسافران خسته کویر و آرامش را بر کاروان حاکم میکرد ، متاسفانه گرد ویرانی و فراموشی بر خود می بیند ، و گاها شهر باستانی که از بسیاری از شهرهای همجوار مهم تر و شهیر تر بود ، کوچکتر از آنها شده و به جای رشد راه خسران و ویرانی را در پیش گرفته ، نسل جوان مهاجرت کرده ، اغلب ساکنین بیشتر در گروه سنی کهنسال قرار گرفته اند. زدودن گرد فراموشی از این نگین درخشان کویر با توجه به ویژگی های منحصر به فرد تاریخی ، فرهنگی ، معماری و ... می تواند موقعیت این شهر را متحول کرده و امید به زندگی و رونق را به آن باز می گرداند.
-1سابقه موضوع
-2-1درآمدی بر پیدایش شهر و ساختار آن در ایران ، قبل و بعد از اسلام
شهر به عنوان دستاورد حیات جمعی انسان سهم زیادی در روند تکاملی تمدن او داشته است. بررسی های تاریخی در مورد شهرهای گذشته نشان می دهد که این شهرها تحت تأثیر عوامل اقلیمی و فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی شکل فضایی خاصی پیدا کرده اند . این شکل فضایی در مواردی آنقدر قوی است که حتی به کمک یک نقشه دوبعدی یا یک عکس هوایی ساده می توان ترکیب آن را تشخیص داد.
در ایران، شهر همواره پایگاه و پهنه ی انتقال دهنده ی دستاوردهای جامعه ی ایرانی در دوره های گوناگون بوده است؛ از این رو شهر و شهرنشینی در ایران عنصری اثرگذار است. چندان که در سیر تکوین جامعه ی ایران توامان با دیگر شیوه های زندگی ، همچون ده نشینی و کوچ روی ، همواره سهم قابل تاملی داشته است.
-1-2-1 ساختار شهرها قبل از اسلام
شهرنشینی در ایران که درنتیجه ی تحولات تاریخی دوران اشکانی و ساسانی شکل مشخص به خود گرفت، نقش مهمی در روند تمدن ایران داشته است. از زمان ساسانیان به بعد ، شهر و روستا فاصله محسوسی پیدا کرد و شهرها کارکرد مشخص تری به خود گرفتند . ساختار زندگی شهری نیز در همین دوره و تحت تأثیر شرایط تاریخی آن صورت مشخص یافته است. از این زمان، فرم و ساختار زندگی شهری صورت منسجمی به خود گرفته و تحت تأثیر چهار عامل اصلی: »کاخ«، »معبد «، » استحکامات« و »بازار« که می توان آن ها را در سه بخش » کهن دژ«، » شارستان« و » ربض« معرفی کرد، نمود عملی پیدا کرده است
-2-2-1تأثیر اسلام بر ساختار شهر
می توان گفت از زمان ورود اسلام به ایران تا زمان پیدایش حکومت های تقریبا مستقل محلی در قرن سوم ، شهرنشینی در ایران روند گذشته خود را ادامه داده است . منتها از این جهت که مدت زمانی نیاز بود که جامعه با این تحول نوظهور خوگیرد و خود را با آن دمساز کند. شهرنشینی دچار رکود و انفعال نسبی شده است
شهر دوره ی اسلامی به لحاظ ساختاری تداوم عصر ساسانی بود، اما در عین حال دگرگونی هایی نیز پذیرفت.
وضع سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی شهر هم چنان متداوم بود؛ اما سازمان های دینی نقش مهم تری در امور یافته و مراکز دینی همانند مسجد و خانقاه نقش بیشتری در چگونگی فضای کالبد شهر ایفا کردند. دایره محصور طبقاتی در هم شکست و پویای اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی فراگیری بر جامعه حاکم شد.
در این دوره، به ترتیب مراکزی همچون »ارگ«،»مسجد جامع« ، »بازار « و »محلات « در ایجاد فضا و چگونگی سیمای شهرها نقش مؤثری داشته و هر کدام ویژگی های مخصوصی به فضای کالبدی شهر داده اند.
مراکز دیگری همچون » میدان های شهری ، مدارس ، حمام های عمومی ، ضراب خانه ها ، کاروان سراها ، آسیاب ها و دروازه ها « نیز به عنوان مراکز اثر گذار ، در ارتباط با مراکز فوق ایفای نقش می کرده اند. می توان از این عوامل تأثیرگذار در سیمای شهرها با عنوان مراکز دیوانی- نظامی، مراکز مذهبی- فرهنگی ، مراکز اقتصادی و مراکز اجتماعی یاد کرد
یکی از عواملی اصلی در شکل گیری شهرهای دوره اسلامی ،»بازار« است که گرداگرد مسجد را گرفته ، در اطراف آن محلات شهری قرار می گرفت و اغلب گویای خاستگاه های قومی ، نژادی ، مذهبی و قبیله ای بود که در اوایل هر کدام، مسجد ، بازارچه ،مدرسه و حمام مخصوص به خود داشتند. در شهر اسلامی بازار از میان میدان اصلی - مقر حکومتی - به سوی دیوار و بارو ادامه می یابد و سپس در ورای آن تا حدی گسترش پیدا می کند. بازار علاوه تنوع کارکردی با کاروان سراها و میادین خاصی در ارتباط است.
بنابراین قبل از آنکه محله ای ساخته شود، مسجد و بازارچه آن ساخته می شد و سپس مردم به صورت آزاد در اطراف آن سکنی می گزیدند - حبیبی، - 20:1376 بازار فعال ترین و عملی ترین عرصه ی حیات شهری بود. در بافت شهری ایران ، بازار بنیادی اقتصادی ، نهادی اجتماعی ، میراثی فرهنگی و بازتابی از هنر و معماری بود. کارکردهای بازار دارای جنبه ای اقتصادی و غیر اقتصادی بود. فعالیت های اقتصادی بازار شامل تولید، انبارداری ، تجارت و فعالیت های غیر اقتصادی آن شامل کارکرد های مذهبی ، آموزشی ، تربیتی ، اجتماعی ، سیاسی ،تفریحی و خدماتی بود. - فلامکی ، - 11:1350 به جز ارکان اصلی شهر - مسجد ، بازار، ... - که به آنها اشاره شد ، سایر فضاهای کالبدی سازنده ساختار شهر ساختار در دوره اسلامی عبارتند از : محلات ، حسینیه ها و تکیه ها ، حمام های عمومی ، میدان ها ، دروازه ها.
-3-1عناصر اصلی یا تعیین کننده شالوده شهرهای سنتی ایران
آنچه در خصوص ساختار فضایی شهرهای ایران می توان به عمومیت به آن اشاره داشت حاکی از این واقعیت است که در تاریخ ایران مهمترین فضای شهری حول دو عنصر مذهب و تجارت شکل می گیرد. - اسماعیلیان، پورجعفر:1391 ، - 71 شهرهای سنتی ایران دارای عناصر شهرسازی خاصی است که ، به خاطر وزنه اجتماعی – اقتصادی آنها و نیز تأثیر گذاری میزان و و طریقه کارکردشان در رابطه با وضع توزیعی واحدهای معماری- شهری ، موقعیت تراز اولی دارند . این عناصر عبارتند از :مسجد ، محله مسکونی ، بازار
-1-3-1مسجد
مسجد نه تنها به عنوان جایگاه اصلی اجتماع مؤمنان برای برگزاری مراسم مورد استفاده بود، بلکه کانون معارف و احکام اسلامی، مرکز جهاد تبلیغاتی و ارشادی، قرارگاه سیاسی و اداره دولت نیز به شمار می رفت.
همچنین فعالیتهای آموزشی، خدمات اجتماعی، نظامی، قضایی و فرهنگی نیز در مساجد صورت می گرفت .که همه آنها با الگوبرداری از مسجد نبی اکرمشکل گرفته اند .نحوه و حدود این فعالیت ها در فقه تبیین شده است
مسجد به عنوان جزئی از ساخت های فضایی کالبدی شهر عنصری شکل دهنده به سیمای شهر و مکانی در حیات عمومی آن است. همچنین محور ارتباط ها ،مرکز فعالیت ها و عامل تشخیص ساکنان محله است
