بخشی از مقاله
چکیده:
دوران استفاده معماران از هندسه بسیار گسترده میباشد، از دوران ماقبل از اسلام آغاز گردیده بهطوریکه از آغاز زندگی، مورد استفاده بشر بوده است و در دوران اسلامی به کمال خود رسیده است و طرحهای پیچیده آن - هندسی - زینتبخش بناهای تاریخی میباشد. معماری و دستاوردهایش رابطه تنگاتنگی با هندسه دارند تا جایی که یکی از مهمترین زمینه-های شکلگیری هنر و معماری ایرانی هندسه میباشد و طراحی معماری در غالب هندسه هویدا میشود و معماران آثار خود را به وسیلهی آن - هندسه - ماندگار کردهاند.
اشراف معمار به علم هندسه و استفادهی متبحرانه از آن، تبدیل مفهوم به فضا و فرم را در فرایند طراحی آسان میکند و هنرمند مسلمان زیباترین عمیقترین شیوهها را برای استفاده از هندسه بهکار گرفته و میگیرد. معماران با استفاده از این علم پایداری، زیبایی و سودمندی بنا را تضمین میکنند و به شکلی بدیع مفهوم کثرت در عین وحدت را که همانا ریشه در تعالیم اسلام یعنی اعتقاد به توحید دارد را تجسم می بخشد و نتیجه آن هماهنگی اجزاء، تناسب، نظم و هماهنگی کل بنا است.
از اهداف اصلی این مقاله هم تأملی بر ارتباط هندسه، سازه، فرم، فضا در بستر طراحی است و تجلی آن را در هنر و معماری میباشد روش پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه-ایی است و رویکردی توصیفی تحلیلی دارد و نتایج بهدستآمده از این پژوهش به درک اهمیت نقش هندسه، فرم، سازه، در فرآیند طرح معماری را برای ما نمایان میسازد.
-1 مقدمه
با دقت در جهان طبیعت نظم شگفتانگیزی، انسان را به خود جلب میکند؛ که میتوان گفت این نظم خارقالعاده مدیون پیروی از الگوی هندسی مشخصی است، برخلاف ظاهر بینظم طبیعت، دقیقترین الگوی ذهنی را میتوان در طبیعت اطراف خود یافت. الگوی هندسی در معماری حتی برای انسان اولیه نیز مهم بوده است، بهطور مثال آنها در انتخاب غارهای محل زندگیشان از آن استفاده و متناسب با نیازها و فضاهای بسته به نیازهایشان آنها را انتخاب میکردند تا محل راحتی برای زندگی باشد.
در مطالعاتی که انجام شد درمییابیم که در کشورهای شرقی مانند ایران، هند و نیز کشورهای غربی مانند یونان و رم الگوهای هندسی بسیار مورد استفاده قرار گرفتند که عناصر متفاوت و گاه جالبی مبنای شکلگیری الگوی هندسی و تناسبات در معماری ساختمان منازل بوده است. آثار معماری سنتی ایران از دوره باستان تا دوره اسلامی از هندسه بهره بردهاند. این مقاله بر آن است تا ضمن شناخت دقیق از اصول هندسی موجود در معماری سنتی و ریشههای فکری و مبانی نظری آن بپردازد.
هندسه در هنر ایرانی از جایگاه مهم و انکارناپذیر برخوردار است همچنان که فارابی فواید هندسه را برای رشتهایی چون؛ مسّاحی و معماری و هنرهای تزئینی و مهندسی مکانیک میداند و میگوید هندسه در هر حرفه، کاربردی دارد و دارای اهمیت خاصی است؛ که نمود آن همواره در معماری سنتی و تزئینات وابسته به آن مشهود است لذا ضروری است که هویت معماری فنی از طریق دریچهایی جدید در تزئینات آن بازشناسی شود..
سؤالات پژوهش:
- هندسه و کاربرد آن در معماری چیست؟
- تزئینات هندسی، فرم و فضا چه نقشی در هویتسازی معماری سنتی ایران در دوره اسلامی دارند؟
پیشینه تحقیق:
درزمینه کاربرد هندسه در معماری تحقیقات زیادی صورت گرفته است، شامل تلاش نظریهپردازان هنر اسلامی همچون گلرو نجیب اغلو در کتاب هندسه و تزئین در هنر اسلامی - 1379 - ، نظم و بینظمی در معماری از محمدرضا بمانیان - 1389 - ، افسانه زرکش در مقالهایی تحت عنوان سازگاری فضا و سازه در معماری - 1386 - و حسن بلخاری در مقاله جایگاه کیهانشناختی دایره و مربع در معماری مقدس - 1385 - که اهمیت هندسه و اشکال را از دیدگاههای مختلف بررسی کرده است، از غلامحسین معماریان کتاب سیری در مبانی نظری به بحث ساختار فضا و شکل معماری پرداخته است - 1387 - ، از مهنوش محمودی و علی چائیده در مقاله ایی تحت عنوان کاربرد ریاضیات در معماری ایران - 1389 - ، از سمیه موسویان - 1396 - جایگاه هندسه مقدس در بازشناسی هویت معماری سنتی ایران و از محمدرضا بمانیان - 1389 - کتابی تحت عنوان نظم و بینظمی در معماری که به بحث هندسه فرم و تناسبات و نظم در معماری میپردازد، میتوان اشاره کرد. مقوله هندسه و گسترهی ویژگیهای آن بحث بسیار گستردهایی است که کتب و مقالات زیادی را به خود اختصاص داده است اما با این وجود اطلاعات کمی از هندسه و سایر عوامل زیر مجموعه آن هنوز جای کار زیادی در معماری و هنر اسلامی و سایر علوم دارد.
-2 مفاهیم بنیادی در معماری
مفاهیم بنیادی در معماری، ویژگیهای کالبدی و فضایی معماری را در برمیگیرد. مهمترین عامل تغیرات و دگرگونی فرم و کالبد در معماری ریشه در همین مفاهیم دارد، مفاهیم بنیادی در معماری باعث ایجاد اصولی در معماری میشوند که باعث پدیدآری آن شده و عامل انتقال این مفاهیم به دیگر تمدنها و درک بهتر و صحیح معماری از جانب بیننده و کاوش-گر میشود.[1]
در اینجا به توضیح برخی از این اصول و مفاهیم که به هندسه هم اشاره شده است، پرداخته میشود :1 اصل سیر از کثرت به وحدت. :2 اصل سیر از ظاهر به باطن. :3 اصل فرآوری انتظاع از طبیعت. :4 اصل ساماندهی اهداف کارکردی، سازهایی و کالبدی. :5 سلسله مراتب. :6 درونگرایی. :7 اصل درونگرایی در عین برونگرایی. :8 مرکزیت. :9 انعکاس. :10 هندسه.
-1 اصل سیر از کثرت به وحدت:
معنای وحدت در کثرت، به هیچ رو، تکرار، همشکلی و یکپارچگی نیست. بلکه همکاری و هماهنگی اجزاء در رسیدن به یک هدف واحد است. ترجمان اصل وحدت در کالبد و فضاهای معماری به یاری اصول زیر بررسی میشود:
- تأکید بر کانون و مرکزیت فضایی-کالبدی با گرایش به الگوهای ساماندهی مرکز- تأکید بر جفت سازی یا تقارن و محور بندی فضایی کالبدی- جایگیری فضاهای اصلی ساختمان روی محور اصلی آن- جایگیری فضاهای فرعی و ارتباطی ساختمان روی محورهای فرعی- جایگیری فضاهای میانجی و میان در دو سوی محورهای اصلی- تأکید بر مرکزیت در آرایهسازیها و نگارههای اسلیمی...همه اصول ذکر شده به گونهای در پدید آمدن اصل حرکت از کثرت به وحدت مؤثر هستند.[1]
بر فرض مثال: تحلیل هندسی دقیقی از بناهای تاریخی اسلامی ایران مانند گنبد تاجالملک، گنبد نظامالملک، تزئینات سقف شبستان صفوی مسجد جامع اصفهان، ایوانهای مسجد جامع اصفهان، مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ-لطفاالله و میدان نقشجهان نشانگر ادراکی کامل از علم هندسه در طراحی آنها بوده است. تناسبات به کار گرفته شده به گونهایی بوده است که کوچکترین اجزاء با کل بنا در رابطه باشند و پیوستگی بین آنها ایجاد وحدت در کثرت را می-نماید.[2]
