بخشی از مقاله
خلاصه
چنانچه رشد و گسترش کالبدی و فضایی شهر کنترل نگردد پدیده ای به نام اسپرال شهری2 یا پراکنش افقی بی رویه را به وجود خواهد آورد که از مهمترین پیامدهای نامطلوب آن تخریب اراضی کشاورزی پیرامون شهرها میباشد. این موضوع از مهمترین مسائل برای مدیران و برنامه ریزان شهرها در سطوح گوناگون است.در سالهای اخیر برنامه های متعددی جهت ساماندهی، مدیریت و هدایت گسترش شهر در اراضی پیرامونی تهیه شده است.اما به دلیل عدم شناخت کافی از عوامل تاثیر گذار و محرک توسعه،تحقق نیافته است.
منطقه نه شهرداری اصفهان زمانی جزء اراضی پیرامونی شهر محسوب می شد اما در طی دوره های مختلف با افزایش جمعیت و مهاجرت به شهر، این اراضی با توسعه شهری به بافت شهر افزوده شدند این منطقه به دلیل مجاورت با رودخانه زاینده رود دارای زمینهای مستعد کشاورزی و باغات بسیاری بوده است که متاسفانه طی چند دهه اخیر بخش قابل توجهی از آنها از میان رفته اند.
این پژوهش به بررسی اثر توسعه فیزیکی شهر اصفهان بر تخریب و تغییرکاربری اراضی کشاورزی و باغات منطقه نه شهرداری اصفهان با هدف شناخت و تحلیل عوامل تاثیرگذار میپردازد . روش تحقیق توصیفی - تحلیلی است. روش جمع آوری اطلاعات اسنادی و میدانی است. ابزار مورد استفاده نرم افزارهای ENVI3و ArcGis و داده های مورد استفاده تصاویر ماهواره ای و نقشه های کاربری اراضی منطقه می باشد. نتایج تحقیق نشان می دهد یک عامل یا فاکتور مسبب پراکنش افقی بی رویه شهر در این منطقه نشده است بلکه مجموعه ای از عوامل اجتماعی،اقتصادی،محیطی-طبیعی و سیاسی- مدیریتی به صورت ترکیبی دست به دست هم داده اند.
-1 مقدمه
کلانشهرها درکشورهای درحال توسعه به دلیل تمرکز فوق العاده جمعیت، سرمایه و غیره، برای رشد و گسترش خود، به سوی نواحی پیرامونی کشیده شده و تحولات طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، تغییرکاربری اراضی کشاورزی و در نتیجه ناپایداری کشاورزی در روستاهای پیرامونی را ایجاد میکنند. گسترش ناموزون شهری پدیدهای است که از آن به اسپرال شهری یاد میشود و در چند دهه اخیر در اکثر کشورهای جهان اتفاق افتاده است لذا این موضوع از مهمترین مسائل و معضلات مدیریت شهری برای مدیران و برنامهریزان شهرها در سطوح گوناگون است چرا که مسبب مشکلاتی از جمله؛ مشکلات ترافیکی، آلودگی هوا و صدمات زیست محیطی میشود که بحرانیترین تبعات آن، از بین رفتن زمینهای باارزش کشاورزی است.
بررسی های مختلف نشان می دهد که بیش از %45 جمعیت جهان در شهرها زندگی می کنند و تا سال 2030 این جمعیت به بیش از %60 کل جمعیت جهان می رسد .[1] شهرها همواره تحت تاثیر نیروها و عوامل مختلف شکل گرفته و توسعه می یابند. با بروز تحولات اجتماعی، جابجایی های جمعیتی، تغییرات اقتصادی و نوآوری های مختلف، دگرگون می شوند. با افزایش جمعیت نیز فعالیت و سرمایه گذاریها به شدت توسعه یافته و نظام و سازمان کالبدی شهرها دستخوش تغییرات اساسی می شود.
گرچه مناطق شهری %4 از سطح خشکی های جهان را شامل می شود ولی توسعه نامنظم شهری می تواند سبب تغییرات گسترده در شرایط محیطی کاربری های دیگر زمین شود.[2] پس از دهه 1960 میلادی گسترش افقی شهر به یک مشکل جهانی در ارتباط با رشد کلانشهرها شد و نه تنها در آمریکای شمالی، اروپای غربی و ژاپن بلکه در بسیاری از شهرهای بزرگ کشورهای توسعه یافته به وجود آمد.[3] مهمترین اثر پدیده های افزایش جمعیت و شهرنشینی تغییرات چشم انداز است که این تغییرات ناشی از برخی مشکلات محیطی از قبیل از بین رفتن اراضی کشاورزی، جزیره های حرارتی، تناوبی از ویژگی های هیدرولوژی و کاهش گونه های زیستی می شود
تحقیقات بسیاری در زمینه تغییر کاربری و پوشش گیاهی و نیز تاثیرات آنها در سطح محلی و منطقه ای به انجام رسیده است. در سالهای اخیر تغییرات غیرقابل قبولی در زمینهای حاشیه شهرها به چشم می خورد که شامل خروج جمعیتهای ساکن، تخریب منابع موجود در آنها و تبدیل زمینهای کشاورزی به مناطق شهری است .[5] مطالعات مربوط به پراکنش افقی بی رویه شهر را می توان به چهار حوزه تقسیم کرد:-1 بررسی ماهیت و چگونگی وضعیت پراکنش افقی در یک شهر، -2 علل و عوامل موثر بر بروز چنین پدیده ای در یک شهر، -3 اثرات و پیامدهای بروز این پدیده، -4 راهکارهای مناسب برای کنترل اسپرال یا کاهش اثرات نامطلوب آن.
اصفهان نیز یکی از کلانشهرهای کشور است که به دلیل عبور رودخانه زاینده رود از غرب به شرق این شهر زمینهای مستعد شاورزی و باغات بسیاری در غرب و شرق آن پدید آمده است. اما متاسفانه طی چند دهه اخیر بخش قابل توجهی از این اراضی مخصوصاً در غرب اصفهان به شدت از بین رفتهاند و تغییر کاربری دادهاند، لذا آشکار ساختن این تغییرات طی گذشت زمان و بررسی عوامل مؤثر بر آن به طور دقیق جهت مدیریت پیرامون این شهر و برنامهریزی برای کلانشهر اصفهان امری مهم و ضروری به نظر میآید. پژوهش حاضر سعی بر آن دارد تا با استفاده از قابلیت تکنیکهای سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی ضمن پایش تغییرات کاربری اراضی کشاورزی غرب اصفهان، عوامل موثر بر آن را شناسایی و طبقه بندی کند.
-2 ادبیات پژوهش
همانطور که گفته شد یکی از حوزه های مطالعات درمورد پدیده پراکنش شهری یا اسپرال شهری مطالعات مربوط به علل و عوامل موثر بر بروز چنین پدیده ای در شهرهاست.دانشمندان و نظریه پردازان زیادی درمورد علل و عواملی که میتوانند مسبب بروز این پدیده شوند به بحث و بررسی و نظریه پردازی پرداخته اند که در زیر به برخی از این نظریه ها و تئوری ها اشاره شده است:
تئوری اقتصاد شهری بروکنر و فانزلر - - 1983 ، این دو دانشمند در جستجوی علل اسپرال از تئوری اقتصادی سنتی شهر استفاده کردند و از متغیرهای تبیینی مانند جمعیت، قیمت زمین های کشاورزی، درآمد و هزینه مسافرت های شهری بهره بردند. نتیجه مطالعات آنها این بود که گسترش افقی شهر در جایی صورت می گیرد که جمعیت افزایش یابد، درآمد سکنه بالا باشد، قیمت زمین های کشاورزی پایین باشد و هزینه حمل و نقل و جابجایی کم باشد.
تئوری اقتصادی شدن کاربری اراضی شهری:* ارائه دهندگان این تئوری، لد و لوئیس اشاره کرده اند که هرچه تصمیمات کاربری اراضی تحت تاثیر ارزش های اقتصادی و مالی باشد، احتمال اینکه رشد افقی و حومه نشینی اتفاق بیفتد بیشتر است
نظریه ارزش و قیمت زمین از آلنسو :در تلاش برای بررسی علل پیدایش پدیده گسترش افقی شهر، آلنسو تئوری ارزش کاربری اراضی شهری را ارائه کرده است .او معتقد است ارزش زمین و کاربری آن نقش مهمی در استقرار و جایابی کاربری ها در بخش های مختلف شهر دارد و همین مساله باعث گسترش افقی بیش از حد شهر می شود
تئوری گریز از پژمردگی و زوال : طبق این نظریه آنها معتقدند که نرخ بالای مالیات، نرخ بالای جرم و جنایت، خدمات و زیرساخت های نامناسب، مدارس عمومی بدون امکانات، وجود تعداد زیادی افراد از طبقه فقیر و همچنین وجود اقلیت های قومی و زبانی در مرکز شهر و حلقه داخلی شهرهای آمریکا مهمترین عوامل در گسترش افقی بی رویه شهرهای این کشور بوده است. میسکوزکی و میلز نتیجه گرفتند که هر دو تئوری " تکامل طبیعی" و "گریز از پژمردگی" بر درجه اسپرال در شهرهای قرن 21 امریکا نقش بارز و پررنگی دارند
-3 پیشینه پژوهش
توسعه شهری در سیر رو به تکامل خود از زمان شروع تا به امروز دارای روند نسبتا متعادلی بود اما تحولات فرهنگی - اجتماعی و اقتصادی قرن 19 و 20 متاثر از مدرنیسم، گسترش سریع شهرها و پیدایش کلانشهرها را موجب شده و تغییرات بنیادی را در ساختار و سازمان فضایی -کالبدی آنها به وجود آورده است .[10] در اثر رشد فزاینده شهرها، گسترش پراکنده شهر به مناطق پیرامون و همچنین افزایش تراکم و انباشتگی در درون شهرها اجتناب ناپذیر خواهد بود
این رشد پراکنده و ناموزون شهری در ایران اغلب به سمت اراضی کشاورزی و باغات می باشد و سبب تخریب شدید در آنها می گردد.
