بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله بخشی از یک پژوهش است که در آن رابطه علی بین دو متغییر استفاده از شبکههای مجازی و تاثیر آن بر هویت ایرانی-اسلامی جوانان شهر اهواز، از سوی دیگر مورد مطالعه و بحث قرار میگیرد. پرسش مقاله حاضر این است که استفاده از فضای مجازی - فیسبوک و چتروم - ، جنسیت، ماهواره و تقید به باورهایدینی چه تاثیری بر سطح هویت ایرانی - اسلامی جوانان شهر اهواز دارد؟
روش تحقیق این پژوهش پیمایش و شیوه گردآوری دادهها پرسشنامه بوده است. جامعه آماری، کلیه جوانان شهر اهواز و روش نمونهگیری، تصادفی طبقهای بوده است. نتایج آمارهای استنباطی نشان داد که بین متغییر استفاده از فضای مجازی - فیسبوک و چتروم - و هویت ایرانی- اسلامی رابطه معناداری وجود دارد - - R= . - 0.228 , P-value = 0.000 همچنین بین متغییر ماهواره و هویت ایرانی- اسلامی رابطه معناداری وجود دارد
همچنین بین متغییر تقید به باورهای دینی و هویت ایرانی- اسلامی رابطه معناداری وجود دارد , R= 0.126 . - P-value = 0.012 - در حالی که بین جنسیت و هویت ایرانی-اسلامی رابطه معناداری کشف نشد T=1.269 , P-value = . - 0.547 - در ادامه تحلیل رگرسیون چند متغییره انجام شد و هر چهار متغییر وارد معادله شده و در کل - Adj. R2 = 14.2 - 14.2 درصد از متغییر وابسته تبیین شد.
مقدمه
وقتی صحبت از فضای مجازی1 به میان میآید مردم اغلب به رایانهای فکر میکنند که به اینترنت متصل است در حالی که این فقط بخش کوچکی از فضای مجازی را تشکیل میدهد. اینترنت عرصه مهمی را برای تحقیقات اجتماعی و آزمون نظریههای مربوط به اشاعه فرهنگهای مختلف و اثرات رسانهها که به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر هویت کاربران اثرگذار است را فراهم ساخته است.
ذکایی - 1385 - معتقد است حضور در فضای مجازی و استفاده از اینترنت، به صورت مدوام و به صورت پیوسته و نه به شکل حاشیهای و مقطعی و با انگیزههای حرفهای و نیمه حرفهای به جای انگیزههای صرفاً فراغتی، بنا به ویژگیها، خصوصیات، امکانات و کارکردهای این فضا و با عنایت به وضع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جوانان در کلان شهرهای در حال گذار ما، تأثیرات عمیقی بر جنبههای متفاوت هویت و به تبع آن بر سبک زندگی کاربران ایرانی به طور خاص جوانان به عنوان بزرگترین طیف مخاطبان و فعالان این فضا، خواهد گذارد. از نگاه چیت سازقومی - 1385 - عواملی مانند رسانههای جمعی - فیلم، ماهواره، اینترنت - از جمله عواملی که تأثیر منفی بر هویت دینی دارند.
نتایج یافتهها نشان میدهد که اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی در دهه اخیر سبکهای زندگی جوانان را به شیوههای جدید زندگی دیجیتال پیوند زده است و فرهنگهای ویژه جوانان را به هویتهای فرهنگ تودهای جهانی بدل خواهد کرد آقای نیستانی و پت مکینتورف سال 2006 بیان میکنند که پیشرفت سریع تکنولوژی اطلاعاتی و ارتباطی در ترکیب با نفوذ قدرتهای غربی، حرکتی را به سوی همگن سازی جهان یا همان ایجاد دهکده جهانی آغاز کردهاند که این حرکت سبب ایجاد تضاد و ستیز در جهان و حرکت برخی ملتها به سوی شکست و اتلاف هویتملی و سنتهایشان گشته است انقلاب اطلاعات و ارتباطات فاصله روابط را کم و مرزهای فیزکی را را ویران نموده است.
به واسطه فضای مجازی جمعیت قابل توجهی در تعامل با یکدیگر قرار گرفتهاند و با فرهنگهای بیگانه آشنا شدهاند و در خصوص از دست دادن هویت ملی و مذهبی شان احساس خطر کردهاند. در حقیقت استفاده از فضای مجازی و شبکههای اجتماعی2 تخریب فرهنگهای موجود و هویتهای مذهبی را افزایش میدهد. جهانی شدن ارتباطات میتواند عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را تغییر دهد، درحالی که یک ستیز اساسی بین فرهنگ قدیم و جدید، بین دینداری و بیدینی و بین غرب و شرق را افزایش میدهد.
به زعم جلیلی فیروزی - 1385 - ضعف یا قوت عملکرد نهادهای دینی در فضای واقعی در میزان علاقه جوانان به فضای مجازی اثرگذار است. از آنجایی که در فضای مجازی، ساخت ارتباطات دینی بیشتر اقناعی و الگوی ارتباط گزینشی است، حذف حضور فیزیکی سبب میشود ارتباط دینی از یک ارتباط عمودی به یک ارتباط افقی تبدیل شده که به این ترتیب ساخت ارتباط سنتی ما تحت تأثیر قرار میگیرد و متناسب با ارزشهای دین، فهم ما را از دین تغییر میدهد و این مسئله میتواند در کوتاه مدت بحرانزا باشد.
گذشته از میل به زیبایی و برتر بودن، مسئله مهم دیگری که در بین جوانان بسیار پررنگ است و باعث گرایش آنان به چنین مسائلی میشود، تهی بودن جوانان امروز از فرهنگ و اندیشه بومی و اعتقادی خویش است. توجه به گونههای مختلف هویتهای که در قالب رپ، هویتال، شیطان پرستی و نظایر آن، هراز گاهی در جامعه ایران رشد مییابد، ضرورت تأمل جدی به این مسئله را فرا روی متولیان فرهنگی جامعه قرار میدهد به نظر می رسد تلاش برای الگویی مناسب در کنار ضرورت توجه به فرآیند فرهنگ سازی با تأکید بر هویتهای ایرانی- اسلامی که با قوانین اجتماعی پویا همسو باشند امری شایسته دقت در این باب است.
طرح مسئله
هویت ایرانی- اسلامی هویتی است که هرگاه در شرایط جدیدی قرار گیرد خود را با آن وفق میدهد. با توجه به شرایط دنیایی که در آن زندگی میکنیم و ویژگیهای این جهان، میبیینم که همواره در حال تغییر و تحول است. پس اگر قرار باشد هویت ایرانی-اسلامی از تمامی این تغییرات تأثیر پذیرد، هویت واقعی خود را از دست میدهد. در این جا هدف، پرداختن به تمامی ابعاد مقوله فضای مجازی نیست بلکه تغییرات کلی و تأثیر این پدیده بر فرهنگ، هویت ایرانی- اسلامی مورد تبیین قرار میگیرد.
فضای مجازی و تأثیراتی که بر هویت دینی و ملی یک کشور میگذارد یکی از مهمترین پدیدههایی است که امروزه ذهن بسیاری از اندیشمندان و دانشمندان سیاسی، اقتصادی و سایر علوم را به خود معطوف کرده است. ابعاد مختلفی که این پدیده نوظهور دارد، باعث شده که درک درست و صحیحی از این موضوع، مشکل و دشوار باشد و نمیتوان از آن تعریف روشنی کرد. تبعاتی که فضای مجازی بر هویت دینی و ملی به همراه دارد، تأثیرات مختلفی است که بر کشورها و جوامع بشری میگذارد. تأثیرات بسیاری در زمینه اقتصادی، سیاسی، فرهنگ و دین و سایر زمینههای دیگری که ممکن است کم و کوچک شمرده شوند لیکن آثار عمیق و قابل توجهی را در پی خواهد داشت.
به این ترتیب حوزه عمومی فضای مجازی شبکههای اجتماعی، گفتگوی میان فرهنگها را محدود و مخدوش می کند؛ زیرا بستر مناسبی برای داد و ستد یا تبادل نشانههای فرهنگی منجر به افزایش آگاهی از تنوع و تعدد فرهنگی فراهم نمیکند. عامل دیگری که باعث میشود تا حوزه عمومی مجازی و شبکههای اجتماعی و بنابراین گفتگو میان فرهنگها را محدود و مخدوش کند این است که باید گفتگوی واقعی میان فرهنگها صورت گیرد گفتگوی همراه با آگاهی از تعدد وتنوع فرهنگی، نقد و نقدپذیری فرهنگی همچنین در زمینهی آمیزش فرهنگی باید نه تنها نشانهها به صورت کامل رد و بدل شوند، بلکه باید فرصت و امکان تامل درباره این نشانهها نیز وجود داشته باشد. ولی حوزه عمومی فضایمجازی چنین زمینهای را به خوبی تأمین نمیکند
یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر هویت ایرانی- اسلامی شبکههای ماهوارهای میباشند. شبکههای ماهوارهای یکی از مهمترین ابزارهای مورد استفاده دشمنان دین، معنویت و آزادگی در جهان است. گسترش هدفمند شبکههای ماهوارهای یکی از مهمترین ابزارهای فرهنگی برای بیثبات سازی نظام امنیت اجتماعی است؛ به عنوان مثال هم اکنون 5/4 میلیون گیرنده ماهوارهای غیرمجاز در کشور فعال است و 17 هزار و 666 شبکه ماهوارهای جهانی، دو هزار شبکه به خوبی و وضوح کامل در ایران قابل مشاهده است
سلطه غرب بر رسانهها و شبکههای ماهوارهای و اینترنت، موجب فساد و افزایش اقدامات غیرقانونی و خلاف اخلاق در ورای مرزها خواهد شد
از دیگر عوامل تأثیرگذار بر هویت ایرانی- اسلامی تقید به باورهای دینی میباشد. دین در تاریخ همه جوامع بشری، عنصری پایدار، مؤثر و نیرومند بوده و در فرهنگ جوامع، نقش محوری داشته است. در تاریخ زندگی بشر نیز اعتقادات، مناسک و اعمال مذهبی وجود داشته است و هیچ قومی از اقوام بشری را نمیتوان پیدا کرد که صاحب نوعی دین نبوده باشد
جامعه ما نیز سنت دینی3 ریشهداری دارد که آثار آن، در انقلاب اسلامی سال 1357 تبلور یافت. انقلابی که به صورت یک جنبش تودهای وسیع، مبتنی بر اسلام شیعی رخ داد که از جمله اهداف مهم آن جامعه پذیری و تربیت دینی افراد جامعه به ویژه نسل جوان است
در گذشته و جوامع سنتی، کشف هویت تحت تأثیر محیط اطراف که خانواده، محله و دوستان بود شکل میگرفت یا به نوعی هویت افراد ضبطی و تحت تاثیر عوامل انتسابی بود. اما در دنیای مدرن امروز، منابع کسب هویت متعدد و متنوع هستند و افراد اغلب بحران هویت را تجربه میکنند . کشف هویت بیشتر در محیط خصوصی و مجازی و پشت درهای بسته صورت میگیرد. بدیهی است استفاده از ابزارهای الکترونیکی و فناوری مانند اینترنت، با توجه به استفاده زیاد از این ابزار به علت جذابیت بالای آن، میتواند در شکل گیری این فرایند نقش مهمی داشته باشد. مطالعات نشان میدهد کسانی که به هویت میرسند تصمیمگیریهای متعهدانه و از روی فکر انجام میدهند
هویت به نظر میرسد در کنار ظهور فناوریها و رسانههای جدید، تغییراتی مانند طولانی شدن دوره جوانی و نوجوانی، فردیشدن، از هم پاشیدگی شبکههای سنتی و نوسازی شهری از زمینههای اصلی هستند که شرایط جدیدی را پیش روی جوانان قرار دادهاند. این تحولات فناورانه علاوه بر تأثیر بر ذوق و سلیقه و نیاز ارتباطی آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نیز تحتتأثیر قرار داده است. دو فرایند رسانهای شدن و خانگی شدن توصیف کننده گذران بخش زیادی از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش از پیش در خلوت سپری میکنند و برای سرگرم شدن به طور فزایندهای به رسانههای جدید متکی هستند
هویت ایرانی- اسلامی در شرایط مختلف انعطافپذیر است و این انعطافپذیری به واسطه پویایی این هویت است؛ زیرا اگر هویتی پویا نباشد کارکرد درستی در اجتماع نخواهد داشت و با توجه به سیل گسترده استفاده از فضای مجازی در بین جوانان و این که فضای مجازی به عنوان سازهای که در آن بدون توجه به فضا و مکان سیل گستردهای از تنوع و تعدد فرهنگها در آن جاری میباشد و با توجه به اینکه در این فضا اجازه تأمل و تفکر درباره فرهنگهای مختلف وجود ندارد و جوان در این فضا با فرهنگهای مختلف بدون تفکر و بدون نقد و نقدپذیری آشنا میشود به نوبه خود این مسئله باعث بوجود آمدن بحران هویت و دوری گزیدن از هویت ایرانی - اسلامی میشود. در این راستا این مقاله درصدد است تا به ارزیابی تأثیر استفاده از فضایهای مجازی - فیسبوک و چتروم - ، جنسیت، ماهواره و تقید به باورهای دینی بر سطح هویت ایرانی- اسلامی بپردازد.
شهر اهواز- شهر مورد مطالعه - که از عمر جدید آن نزدیک به یک قرن میگذرد،ساساً بر مبنای مهاجرت شکل گرفته و سیل جمعیت از سایر شهرها و روستاهای خوزستان و استانهای دیگر کشور به این شهر سرازیر شده و حیات جدید شهر مرهون همین مهاجرتها است. این شهر به علت نفتخیز بودن و وجود صنایع مختلف در آن، شهری مهاجر پذیر است که گروهها و اقشار متفاوتی را در خود جذب کرده است.
در کل، بافت شهرهای مهاجر پذیر تحت تأثیر فرهنگ مناطق مختلف قرار دارد، از طرفی شهر اهواز از جمله شهرهای مرزی به شمار میرود که حتی بدون استفاده از گیرندههای ماهوارهای تحت تأثیر شبکه رسانهای کشورهای کرانه خلیج فارس قرار دارد. از طرف دیگر، این شهر به عنوان کانون اقوام مختلفی همچون عرب، لر و ... موزایک قومیتی متنوعی را پدید آورده که نیازمند بررسیهای اجتماعی و فرهنگی است. در این راستا موضوع هویت ملی، دینی و بحران هویت1 به عنوان یک مسئله اجتماعی نیازمند پژوهش میباشد.
ملاحظات نظری: نظریات مرتبط با هویت دینی و ملی کاستلز
کاستلز معتقد است: زندگی امروز ما در عمدهترین وجوه خود با دو جریان متضاد جهانیشدن و هویت شکل میگیرد و در دهههای پایانی قرن بیستم این موجهای نیرومند هویتهاست که جهان ما را به لرزه در آورده است. بنیادگرایی دینی، ملیگرایان، محلیگرایان، طرفداران حقوق زن و مدافعان محیط زیست، فاعلان نوظهور عصراطلاعات هستند که امروزه سنگر مبارزه با جهانیشدن را بر پا داشتهاند
برداشت کاستلز از هویت، عبارت است از فرآیند معنا سازی براساس یک ویژگی فرهنگی یا مجموعه به هم پیوستهای از ویژگیهای فرهنگی که بر منابع معنایی دیگر اولویت داده میشود. وی معتقد است هویتها بر ساخته میشوند و این فرضیه را مطرح میکند که به طور کلی این که چه کسی و به چه منظوری هویت را بر میسازد تا حد زیادی تعیین کننده محتوای نمادین هویت مورد نظر و معنای آن برای کسانی است که خود را با آن یکی میدانند یا خود را بیرون از آن تصور میکنند.
کاستلز بنیادگرایی دینی را مهمترین منبع هویتساز در عصر اطلاعات میداند و معتقد است، در عصر اطلاعات شاهد پیدایش هویتهای نیرومند مقاوم هستیم که در بهشت برادری سنگر میگیرند و در برابر امواج جهانی و فردگرایی رادیکال ایستادگی میکنند. آنها جماعتهای خود را پیرامون ارزشهای سنتی، خدا، ملت و خانواده میسازند. در عصر اطلاعات، جماعتهای دینی ممکن است به نهضتهایدینی بنیادگرا تبدیل شوند که هدف آنها تجدید بنای اخلاق در جامعه، استقرار مجدد ارزشهای جاوید الهی و تبدیل کل جهان یا حداقل همسایگان نزدیک، به اجتماع مؤمنان، و بدین ترتیب پایهریزی جامعه نوین است. لذا میتوان جنبشهای دینی را تظاهر گونهای از هویت به نام »هویت مقاومت« در برابر تحریم اجتماعی حاصل از جهانی شدن دانست
گیدنز معتقد است که جریان مدرنیته با دگرگون کردن شرایط و چارچوبهای سنتی هویتساز و تضعیف و یا انحلال منابع سنتی هویت، فرایند هویتسازی را در جهان کنونی متمایز از قبل کرده است. هر چند جامعه شناسان بر سر منابع هویت بخش اجماع ندارند، ولی دستکم در این مورد اتفاق نظر وجود دارد که با بسط فرایند تجدد، منابع سنتی هویت بخش به تدریج رو به اضمحلال و تحلیل رفته تا حدی که قدرت استیلای خود را بر معنادهی به هویت کنشگران رفتهرفته از دست میدهند.
در شرایط مدرنیته و با توسعه تجدد و فرایند جهانی شدن، بالنسبه در همهجوامع تدریجاً منابع سنتی هویتساز، رو به اضمحلال رفته است. در این زمینه، تاجفل نیز بیان میکند هنگامی فرد هویت اجتماعی دا رد که هنجارهای گروه بر وی تأثیرگذار باشند
