بخشی از مقاله
چکیده
افزایش جمعیت و استفادههای غیر اصولی از منابع طبیعی سبب تخریب جنگلها و مراتع شده است. چنانچه مدیریت علمی و اصولی در ارتباط با این منابع طبیعی صورت نگیرد، در چند دهه آینده تخریب منابع طبیعی کشور شدت بیشتری پیدا خواهد کرد. برای افزایش مشارکت مردم و موفقیت هرچه بیشتر این فعالیتها در نواحی روستایی، باید افراد را تشویق به مشارکت کرد زیرا در توسعه نواحی روستایی، این افراد هستند که نقش کلیدی را ایفا میکنند.
هدف اصلی این تحقیق بررسی عوامل موثر بر مشارکت روستائیان در حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری از منابع طبیعی استان اردبیل از دیدگاه کارشناسان بود. تحقیق حاضر از نوع کاربردی و جامعه آماری این تحقیق شامل کارشناسان مرتع و آبخیزداری اداره منابع طبیعی استان اردبیل بوده اند. حجم نمونه از طریق فرمول کوکران 70 نفر محاسبه شده و روش نمونه گیری تصادفی ساده است .
ابزار اصلی این تحقیق پرسشنامه و به روش میدانی از نوع پیمایشی می باشد که روایی آن بر اساس نظرات متخصصان و پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ - - % 94.4 محاسبه شده است. برای تحلیل داده ها از آمار توصیفی و استنباطی به کمک نرم افزار آماری SPSS نسخه 16 استفاده شد. نتایج یافته های استنباطی نشان داد که بین متغیرهای عوامل سیاسی - قانونی، اجتماعی- فرهنگی، متغیرهای اقتصادی، روان شناختی، قابلیت های مروجین منابع طبیعی و برنامه ریزی تشکیلات ترویج با متغیر میزان مشارکت مردم در فعالیتهای حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری از منابع طبیعی رابطه وجود دارد .
در حالی نتایج تحلیل رگرسیونی نشان داد عامل روان شناختی بیشترین تاثیر در جهت مثبت را در تبیین متغیر وابسته با رابطه مستقیم دارد بعد از عامل روان شناختی، عامل سیاسی_قانونی بیشترین تاثیر را داشته اما در جهت منفی یعنی باعث کاهش جلب مشارکت مردم شده و رابطه عکس با متغیر وابسته دارد و در ادامه سه عامل دیگر، عوامل اجتماعی _ فرهنگی، عوامل برنامهریزی ترویجی و عوامل اقتصادی به ترتیب بیشترین تاثیر را در تبیین متغیر وابسته با رابطه مستقیم دارند.
-1 مقدمه:
منابع طبیعی هر جامعه ثروت آن جامعه است که فقط به نسل حاضر تعلق نداشته ، بلکه میراثی است که باید برای آیندگان باقی بماند. با توجه به روند کنونی در کشور، منابع طبیعی آینده مبهم و نابسامانی را پیش روی خود دارد چرا که سرعت تخریب آن با سرعت اقداماتی که در حفظ، احیاء و توسعه این منابع صورت می گیرد قابل مقایسه نیست. وضعیت کشور ایران از منظرشاخص های پایداری منابع طبیعی نه تنها مطلوب نیست، بلکه از روندی قهقرایی نیزبرخوردار بوده و از شیب منفی تبعیت می کند به نحوی که بر پایه مطالعات مشترکی که در سال 2002 توسط دانشگاه کلمبیا و موسسه علمی پژوهشی مرسر لندن بر روی 142 کشور جهان به انجام رسیده است، وضعیت ایران بسیار بحرانی به نظر می رسد.
مطابق پژوهش های مزبور، با توجه به شاخص های پایداری محیط زیست ایران با کسب نمره 44/5 در رتبه یکصد و چهارم یعنی پائین تر از کشورهایی نظیر سودان، چاد، بنگلادش ، آنگولا و قرقیزستان ودر کنار بورکینافاسو ارزیابی شده است. با توجه به روند فزآینده تخریب منابع طبیعی، دولت نیز با محدودیتهای متعددی جهت حفظ و احیاء و بهره برداری از آنها مواجه است که از آن جمله، کمبود اعتبارات، کمبود نیروهای کارشناس ، وسعت و پراکندگی منابع طبیعی تجدید شونده ، تعداد زیاد ساکنین در عرصه های منابع طبیعی و عدم مشارکت و همکاری فعال آنان را می توان نام برد
توجه به منابع طبیعی از دیدگاه های مختلف مورد توجه محققان و اندیشمندان قرار گرفته است . هر یک از محققین، از زوایای مختلف عوامل تاثیر گذار بر منابع طبیعی را مورد بررسی قرار دادهاندکه از جمله ملک محمدی - 1377 - ، آرایش - 1389 - ، ثمری - - 1382 و شریعتی - - 1382 به نقش و تاثیر آموزش های ترویجی - با تاکید بر آموزش های عملی - در حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری منابع طبیعی تجدید شونده اذعان دارند. عثمان پور - - 1385 معتقد به تاثیر عوامل فردی نظیر - سطح تحصیلات، رشته تحصیلی، محل اشتغال، موقعیت محل خدمت، وضعیت تاهل، منابع تامین درآمد، میزان علاقه، تعداد افرادخانواده، نوع شغل و سن - در حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری منابع طبیعی تجدید شونده می باشند.
خلیقی و قاسمی - 1382 - ، حسینی - - 1384 از دید اقتصادی موضوع را مورد بررسی قرارداده و به عواملی چون، درآمد، میزان زمین آبی و دیم، وسایل نقلیه، تعداد دام، اعطاء تسهیلات بانکی اشاره نمودهاند. عده ای دیگر از محققین به نقش و تاثیر دولت در رفع محدودیت های قانونی مالکیت مردم، اعتقاد به تمرکززدایی و واگذاری امور، تقویت رابطه دولت و مردم، انجام تعهد از سوی دولت، اعتقاد به مشارکت مردم، قابلیت حرفه ای مسئولین و کارشناسان، آگاهی بخشی به مردم، شناخت مشکلات مردم، سیاست گذاری مناسب در حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری منابع طبیعی تجدید شونده اعتقاد دارند
حسینی - - 1384 و پاپ زن - - 1384 به نقل از بارت - 1991 - ، ثمری - - 1382 به نقل از کودر - - 1995 عوامل اجتماعی - طبقه اجتماعی، وجه شغلی، تعلیم وتربیت، شغل، تجربه، میزان نگرش نسبت به طرح ها، توانمندسازی جوامع محلی، سازماندهی جوامع محلی، توجه به دانش بومی، توجه به حق مالکیت، ایجاد اشتغال، حضور رهبران محلی - را در فرایند حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری منابع طبیعی تجدید شونده موثر تلقی کرده اند.
پاپ زن - 1384 - ، ازکیا - 1380 - ، حسینی 1384 - - ، ملک محمدی - 1373 - عوامل روانی - اعتقاد به مشارکت درست، تعهد بهره برداران، طرز فکر مردم، توجه به علائق و نیازها، تشویق بهره برداران، نگرش نسبت به کار گروهی - را موثر در حفظ، احیاء، توسعه و بهره بردار ی منابع طبیعی تجدید شونده تشخیص داده اند . برخی دیگر از محققین، پاپ زن - 1384 - ، به عوامل فیزیکی و ساختاری - قدرت، سلامت فیزیکی، توانایی فیزیکی - که در فرایند حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری منابع طبیعی تجدید شونده اشاره نموده اند. ملک محمدی - 1380 - ، شاعری - 1377 - ، شریعتی - - 1382 و ثمری - - 1382 آموزش حرفه ای مروجین منابع طبیعی و شرکت مردم و بهره برداران در کلاس های آموزشی را موثر در حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری منابع طبیعی تجدید شونده« دانسته اند.
با توجه به مسائل مطروحه، یکی از مفاهیم اساسی در حفظ، احیاء و توسعه منابع طبیعی، مشارکت دادن مردم در تمام مراحل آن است و اکثر نظریه پردازان، مشارکت را یکی از اهرمهای مهم نیل به توسعه قلمداد می کند و تاکید زیادی بر دخالت دادن مردم در کارها و فعالیتهای مربوط به خویش دارند زیرا در این صورت است که مردم به طور مستقیم و یا غیرمستقیم از نتیجه آن چه ساخته و پرداخته اند بهره مند خواهند شد بنابراین برای مشارکت هرچه بیشتر مردم در برنامه ها و فعالیتهای توسعهای شناخت عوامل موثر بر مشارکت می تواند تاثیر بسزایی داشته باشد.
با توجه به این که عوامل فراوانی در مشارکت روستائیان و جنگلنشینان در حفظ و احیاء و توسعه منابع تجدید شونده کشور دخیل می باشند توجه به نقش و میزان تاثیر آنها در پیشبرد فعالیتهای مشارکتی از اهمیت بالا و بسزائی برخوردار می باشد چراکه با شناخت این عوامل و میزان تأثیر آنها میتوان برنامهریزیها و اقدامات لازم را جهت مشارکت هرچه بیشتر مردم در حفظ و احیاء منابع طبیعی درآینده صورت داد و موانع مشارکت را نیز تعدیل نمود. بنابراین شناخت عوامل موثر بر مشارکت روستائیان در حفظ، احیاء و توسعه منابع طبیعی برای سازمان جنگلها و مراتع کشور، سازمان محیط زیست و تمامی دستاندرکاران منابع طبیعی میتواند از اهمیت و ضرورت بسزایی برخوردار باشد.
-2 مواد و روشها
استان اردبیل با مساحت 18050 کیلومتر مربع و با شکل کشیده در جهت شمال به جنوب در محدوده عرض جغرافیایی 45و37 تا 42و39 درجه، همراه با عامل اختلاف ارتفاع - نزدیک 4800 متر - بین دشتها وکوهستانها و نزدیکی با دریای خزر، امکانات محیطی قابل توجهی را به این استان بخشیده است. مهمترین شاخص جغرافیایی و طبیعی استان، توده آتشفشانی سبلان است که خاستگاه بخش مهمی از زندگی طبیعی استان است .
این کوهستان با ارتفاع4811 متر با دریافت و ذخیره برف، رودهای بزرگ وکوچک فراوانی را در سطح استان در فصول گرم و خشک تغذیه مینمایند. شمال استان در امتداد رود ارس و هم مرز با جمهوری آذربایجان دارای زمینهای پست و اراضی جنوبی نیز در مرز استان زنجان و دره رودخانه قزل اوزن دارای ارتفاع حدود 800 تا 1400 متر دارد. دشتهای مغان، اردبیل، مشگین شهر، گرمی و خلخال، ارتفاعات کوهستانی مشرف بر دشتهای مرتفع و بالاخره نواحی کوهستانی با بیش از 2000 متر ارتفاع - عمدتا کوههای سبلان، آقداغ و تالش - سیمای طبیعی استان را تشکیل میدهد که بر حسب آن چهار نوع متفاوت اقلیمی - از نظر دما و بارش - و به تبع آن اثرات و پیامدهای اکولوژیکی و اقتصادی متفاوت استان ایجاد شده است
از دیدگاه طبقه بندی تحقیقات بر مبنای هدف، تحقیق حاضر از نوع تحقیقات کاربردی است. از نظر روش تحقیق، علی - ارتباطی است چرا که به تحلیل رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته وکشف علتها می پردازد . تحقیق حاضر از حیث کنترل متغیرها، به دلیل عدم امکان کنترل متغیرها، از نوع تحقیقات شبه تجربی است . به این دلیل که از دخالت متغیرهای مزاحم جلوگیری میشود. از آنجا که تحقیق حاضر در رده تحقیقات علی است و علت ها را از طریق رابطه وابستگی بررسی می کند
