بخشی از مقاله
چکیده
حفظ و حراست از دست مایه های معماری و فرهنگی سنتی ایران و پیرایه های وابسته به آن به دلیل ارزش های تاریخی امری ضروری و لازم می باشد . دزفول با پیشینه ای کهن، به واسطه ویژگی های منحصربه فردش، در ارتباط با همسازی با اقلیم گرم و نیمه مرطوب منطقه و تناسب با فرهنگ مردمانش به عنوان نمونه ای شاخص از معماری پایدار پابرجا بوده و همچنان مورد استفاده قرار می گیرد . اگر این بافت توانسته در طی سالیان متمادی هویت، کارآیی و نیز پایایی و مانایی خود را حفظ نماید، تنها به دلیل پایداری بوده است.
بافت کهن دزفول حکایت سال های طولانی عمر را بر پیکر خود دارد . صدمات وارد شده به بافت در چندین دوره از جمله جنگ تحمیلی اساسی بوده است. این در حالی است که فعالیت های مرمتی صورت گرفته ، اغلب توسط ساکنان و افراد غیر متخصص انجام شده است، در نتیجه این فعالیت ها بافت را به گونه ای تغییر داده که اصالت شکلی آن رو به تغییر است و چهره ای التقاطی از آن در حال شکل گیری است.
بافت کهن دزفول به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی می تواند بسیار تاثیرگذار بر بخش نوساز شهر باشد به طوری که اصالت های منسوب به بافت، قابل تسری به محیط پیرامون آن گردد. چنین تفکری ایجاب می کند که موضوع مرمت بافت با دید تخصصی تری ادامه یابد. با این رویکرد در این مقاله به بررسی چگونگی مراحل مرمت بلندترین خانه بافت قدیم دزفول " بام عرب" پرداخته می شود. هدف، به تصویر کشیدن نحوه ی مرمت و حفاظت از تک دانه های داخل بافت- با کاربری مسکونی- می باشد. توجه به نیازهای زندگی امروز ساکنین در کالبد قدیمی بنا و افزودن فضاهای جدید به صورت بنا با توجه به رعایت اصالت فرم های اولیه، از مهمترین اصول مورد نظر در این مرمت بوده است.
-1 مقدمه
هراثرباارزش تاریخی- وفرهنگی در جهان مستقیما یا به طور غیر مستقیم تحت تاثیر فرسایش عوامل مختلفی می باشند. این منظور ، تعیین و درجه بندی میزان عوامل فرسایش، حاصل نخواهد شد مگر باآگاهی وشناخت دقیق فرآیندهای مخرب و برخورد جدی با آنها. اگر روشهای مقابله با عوامل مخرب طبیعی با اصول صحیح و تکنولوژی امروزی همراه باشد آثار منقول و غیرمنقول دوام وعمر بیشتری نموده وبا ضایعات کمتری توام می باشند.
مرمت شهری دارای ابعاد گسترده و در برگیرنده ی مسائل پیچیده ای است، ولی به هر صورت لازم است به هر کدام از ارزش های آن از قبیل ارزش هنری، فرهنگی و عملکردی توجه خاص مبذول داشت. برای نیل به این هدف بررسی دوره های ساختمانی و تغییرات حادث در تک دانه ها از طریق بررسی مدارک و اسناد موجود و به کمک برداشت و تحلیل ساختمان و مشخص کردن دوره ها و شیوه های مربوطه و مقایسه تاریخ ساختمان ها و بخش های مختلف آن ضروری است.
بنابراین مرمت در این وادی ضمن ارجح داشتن اصل نگهداری و حفاظت و برگرداندن تصویر و شکل بنا، اصل نگهداری و حفظ شمایل شهر را نیز عهده دار می گردد. شمایلی پر از اشکال پرمعنی و زنده و ترکیب یافته از عناصر مختلفی که یادآورنده مسائل عاطفی شهروندان می باشد. این عناصر ممکن است فرم های پیچیده محیطی یا مجموعه ای از عناصر بصری باشند که توسط سنت جا افتاده اند یا می تواند بستر منظری خاص باشد که این حجم جای خود را در آن یافته است و تاریخ شهر را تداعی می کند که به طور مستمر در زندگی جدید شهری و زندگی روزمره حضور دارد.
یا همچنین می توانند اشکال محیطی و بومی ساده و یا ساختمان های فاقد ارزش هنری باشند که درهم تنیده و با گذشته شهر پیوند خورده هستند و ترکیب واحدی تشکیل می دهند که یک مجموعه خاص و پرمعناست. - مجموعه عناصری از قبیل مساجد، کاروانسراها، آب انبارها، بازارچه ها، تکایا، برج ها، امامزاده ها، خانه های مسکونی و ... - پس در صورت فقدان یا خرابی هریک از عناصر وابسته به محیط، بازسازی آن ضروری می شود، تا به محیط شهر تاریخی مفهوم واحد زنجیره ای و ارتباط تنگاتنگ عناصر و تک دانه ها را بازگرداند.
- مرادی، - 1383 اما در زمینه ی تک دانه های مسکونی ریشه یابی رفتارهای منجر به ایجاد عملکردهای جدید، آسیب بنا از سوی مالکین، تا افراد مرتبط به خانه ی تاریخی به نظر نگارندگان، کار به مراحل سخت خود وارد می شود. عدم امکان تملک کلیه ی بناهای واجد ارزش از سویی و نیاز به سرمایه گذاری ثانوی پس از مرمت به منظور حفاظت و نگهداری از بنا منجر به نعریف جدیدی از مرمت در دهه ی اخیر گردیده است. براساس این تفکر مرمت خانه های با مالکیت خصوصی به صورت مشارکتی با سازمان میراث فرهنگی استان ها، به نسبت آورده ی مشخصی از سوی هریک از طرفین صورت گرفته است. خانه بام عرب نیز از گونه فوق می باشد.
هدف از مرمت خانه بام عرب
هدف از حفاظت و مرمت ابنیه تاریخی هم به منظور احیای اثر هنری و هم شواهد تاریخی است.
-2 روش تحقیق
در خصوص بنای مورد بررسی ، این بنا از 10 پروژه ی مشارکتی اداره میراثی فرهنگی دزفول در 6 ماهه اول سال 90 می باشد. مشاهدات مکرری از بنا در حین انجام عملیات مرمتی صورت گرفته است. شیوه ی جزییات منتخب در طول انجام پروژه، قبل از آغاز مرمت در سال 89 در قالب کتابچه ای توسط مشاور و پس از تایید دفتر فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خوزستان، ضمیمه قرارداد و ملاک عمل پیمانکار گردید.
-3 امکان سنجی
مهمترین علل انتخاب بنای مورد نظر عبارتند از :
-1 دارا بودن کاربری مسکونی. همان گونه که در تعریف پروژه های مشارکتی ذکر گردید.
-2 رعایت یکی از مهم ترین اصول ساخت خانه در بافت قدیم شامل حیاط، پیش بام و بام . و علت برتر انتخاب بام عرب - خانه ناصری - همان گونه که پیش تر آورده شد، با کدارتفاعی حدود 14 متر از معبر بلندترین خانه بافت می باشد.
-4 مرمت
در صورتی که سه واژه "اثر باستانی"، " میراث فرهنگی"و "ثروت فرهنگی" را به هم ارتباط دهیم محیطی همگن به دست خواهد امد تا از آن طریق قضاوتها و ارزیابیهای منطقی تر در محیطی گسترده تر مطرح گردد.
حفاظت اساسا دارای دوجنبه است:
الف - حفظ و حراست، به هرگونه کوششی که در جهت جلوگیری، متوقف ساختن و یا به تاخیر انداختن ضایعات و یا نابودی اثر انجام می گیرد، گفته می شود. در این مرحله مطالعاتی از جنبه های مختلف صورت می گیرد؛ مانند:
- مطالعات تاریخی - هنری اثر
- مطالعه موقعیت اثر در ارتباط با محیط پیرامون
- بررسی و شناخت ضایعات وارده به اثر
- شناخت و مصالح به کار رفته در اثر
ب - ترمیم و بازسازی. این مفهوم با واژه "مرمت" معرفی می شود. مرمت دارای مراحلی شامل تعمیر، بازسازی، بازپیرایی، باز زنده سازی و غیره است. تعمیر آن گونه عملی است که ترمیم خرابی ها و ضایعات وارده بر اثر نماید اعم از اینکه با اصول علمی منطبق باشد یا نه. باز زنده سازی، دادن عملکرد به بنا و قابل استفاده نمودن آن است.
-5 معرفی بناهای شهر دزفول
قرار داشتن دزفول در اقلیم گرم و نیمه مرطوب باعث شده که بافت قدیم به صورت فشرده و پیوسته بوده و در ساختمان سازی و ایجاد شهر ملاحظات اقلیمی در نظر گرفته شود. ایجاد سایه و استفاده از آن در داخل بافت و همچنین لزوم محصوریت دور تا دور خانه ها تا حد امکان برای این که کمترین سطح مورد تابش را داشته باشند، از عوامل موثر در شکل گیری بافت شهری دزفول به صورت فشرده و درون گراست.
همچنین استفاده از مصالح بوم آور با ظرفیت حرارتی مناسب با توجه به اقلیم از ترفندهای اقلیمی به کار رفته در معماری این شهر است. آجر خشت و آجر مصالحی بودند که امکان ساخت آن ها در محل و یا مناطق نزدیک به محل وجود داشت و نیازی به حمل این گونه مصالح از فواصل دور نبود. مثلا اگر خانه های دزفول را سنگی می ساختند، می بایست از فواصلردور سنگ می آوردند. به این ترتیب، نیاز محیط به خارج کم بود و در ضمن به دلیل سهولت ساختن خشت و آجر و به کارگیری آن در ساختمان، امر ساخت هزینه زیادی نداشت. - حبیبی، - 1371
-6 شرح وضعیت بنا و بافت اطراف
خانه بام عرب با مساحت حدود 100 مترمربع یادگاری است از دوره قاجاریه که در محله صحرابدر غربی و محله باقلیون4 واقع می باشد. این محله در فاصله 320 متری از پل قدیم5 دزفول و رودخانه دز و 350 متری از مسجد جامع6 قرار دارد. 4 گذرهای محله فوق در مسیر حرکت هیات های عزاداری شهر در محرم و صفر قرار دارد. تغییر چهره جداره های گذر محله در ایام فوق و کارکرد فرامحله ای آن ها در این ایام صورت محله را تغییر می دهد.
5 پل قدیم دزفول با قدمت بیش از 1700 ساله ، قدیمی ترین پل سواره در جهان تا سال 1388 تردد سواره از آن صورت می پذیرد. ، قرنهاست با وجود تغییر و تحولات مختلف هنوز به شکل تقریبی اولیه اش به یادگار مانده است براساس اسناد تاریخی این پل به دستور شاپور اول پس از پیروزی بر والرین، امپراطور روم، و با بکارگیری اسرای رومی در سده ی سوم میلادی ساخته شده است.
6 مسجد جامع دزفول،در میدان پهلوی - سابق - شهر دزفول واقع شده و جزء بناهای تاریخی و اماکن باستانی از طرف ادارهی باستانشناسی به ثبت رسیده است. اگر چه به قولی قدیمی ترین جامع دزفول مسجد لب خندق بوده است و اگر چه قدمت مسجد جامع فعلی دزفول بیش از بعضی از آثار تاریخی دزفول نیست اما به لحاظ بزرگی مسجد و توجه مردم و امراء و حکام به تعمیر و مرمت آن و شهرتی که به لحاظ معماری و شکل خاص طاق بندی منطقه دارد، در خور مطالعه و تحقیق جزئیات است.
