مقاله عوامل موثر بر پرورش خلاقیت کودکان و نوجوانان

بخشی از مقاله

چکیده

خلاقیت مشخصه انسان قدرتمندی است که با اعتماد به نفس و اطمینان به خود با استفاده از دانستنی ها و مهارت های خلاقیت آمیزی که به کار می برد چیزی را پدید می آورد که می تواند برای جامعه سودمند باشد . جوامعی می توانند بقا داشته باشند که افراد خلاق را بشناسند یا افراد خلاقی پرورش دهند و از خلاقیت آنها در جهت رشد جامعه سود ببرند .

در هر جامعه ای کودکان و نوجوانان تاثیر پذیرترین افراد جامعه هستند . این مقاله به بررسی عوامل تاثیر گذار بر شناخت و پرورش خلاقیت کودکان و نوجوانان از دیدگاه صاحب نظران پرداخته است . پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای - منابع کتابخانه و استفاده از اسناد و آمار ، اینترنت ، مشاهدات و تجربیات - انجام شده است . در این مقاله به عوامل تاثیر گذار داخل آموزشگاه که شامل : مدیر ، معلم ، محتوای درسی ، ارزشیابی ، فضاو تجهیزات می باشد و خانواده به عنوان عامل خارج از آموزشگاه پرداخته شده است .

مدیر به عنوان هماهنگ کننده با استفاده از سبک رهبری مشارکتی ، آموزش معلمان و ایجاد فضای باز به پرورش خلاقیت کمک می کند . معلم هم می تواند با شناخت افراد خلاق و خلاقیت ، استفاده از روشهای تاثیر گذار ، ارزشیابی مناسب و ایجاد جو مناسب بیشترین تاثیر را داشته باشد . فضا و تجهیزاتی که به روش علمی ساخته شود و همکاری که می تواند بین آموزش و پرورش و دانشگاه معماری انجام شود نیز به پرورش خلاقیت کودکان و نوجوانان کمک می نماید. همچنین در پایان عوامل موثر بر پرورش خلاقیت از دیدگاه نهج البلاغه بیان شده است .

مقدمه

سرعت روزافزون تحولات در دنیای امروز تمام عرصه های زندگی را تحت الشعاع قرار داده است برای هر جامعه ای وجود افراد خلاق اهمیت زیادی دارد زیرا جوامع نیازمند راه حل های خلاق برای شرط بقا وحل مسائل حال و آینده ی خود هستند .اگر جامعه بتواند از موهبت خلاقیت حداکثر استفاده را بنماید ، انسان را به حق ذاتی اش یعنی اشرف مخلوقات بودن نزدیک کرده است . "رشد و توسعه خلاقیت وابسته به عوامل مختلف فردی و اجتماعی مانند : هوش ، خانواده ، ویژگی های شخصیتی و ... است . گرچه توانایی تفکرخلاق به طور بالقوه و به نحو فطری در انسان به ودیعه نهاده شده است ، اما ظهور آن مستلزم آموزش و پرورش مناسب است ."

برای پیشرفت و حرکت روبه آینده برتر و حل انبوه مسائل و مشکلات موجود به خصوص در هزاره سوم میلادی و در عصر طلایی که معروف به عصر انفجار اطلاعات است و تغییر و تحول مستمر و پرشتاب از اصلی ترین شاخصه های حاکم بر حیات بشری است ، جامعه انسانی ناگزیر به حرکت در جاده خلاقیت ، نوآوری و ابتکارات است و لذا برای دستیابی به این مهم باید بر تاثیر پذیرترین گروه جامعه یعنی کودکان و نوجوانان سرمایه گذاری نماید ، زیرا آغاز انگیزه کنجکاوی و خلاقیت در کودکان نسبت به همه گروه های سنی قوی تر بوده و هر اندازه محیط زیست آنان از نظر منابع اطلاعاتی غنی تر باشد ، این انگیزه از طریق سازوکارهای جدید از قبیل پرسشگری ، برانگیختن کنجکاوی و چون و چرا کردن و پژوهشگری از قوه به فعل در آمده ، موجب رشد خلاقیت می شود ]. [2 امروزه تولید فکر و اندیشه از ارزشمندترین اهداف یک نظام می باشد

. اگان و مدج - 2010 - 1 بیان می کنند ، به راستی آیا بدون خلاقیت و نوآوری جهان پیشرفته ی امروز در جایگاه کنونی خود قرار می گرفت ؟ بدون شک پیشرفت های جدید در عرصه ی زندگی بشر از طریق خلاقیت و نوآوری حاصل شده است و از آنجا که آموزش و پرورش یکی از عوامل اساسی به وجود آورنده ی تفکر خلاق است و بیشتر کوشش آن مصروف پرورش انسانهای خلاق و مبتکرمی شود و هرگاه مردم فرصت بیان اندیشه های خود را بیابند و در تصمیمی که برسرنوشت آنان اثر می گذارد شریک شوند ، آنان نوآفرینی بیشتری از خودشان نشان می دهند و مسئولیت می پذیرند ، توجه ویژه به آموزش و پروش به خصوص از دوران کودکی در پرورش خلاقیت کودکان حائز اهمیت است . ]نقل از [3 استرنبرگ - 2003 - 2 عوامل موثر در پرورش تفکر خلاق را نقش خانواده ، نقش مدرسه و نقش معلم می داند

روش تحقیق

تحقیق حاضر به روش کتابخانه ای انجام شده است . برای گردآوری اطلاعات از منابع مختلف ذیل بهره گرفته شده است .

-1  منابع کتابخانه و استفاده از اسناد و آمار

-2    اینترنت .    

-3    مشاهدات و تجربیات .    

عواملی که می تواند بر خلاقیت کودکان و نوجوانان تاثیر گذار باشد عبارتند از :

عوامل آموزشگاهی ❖ مدرسه

جامعه ی امروز ، جامعه مخاطرات ، تهدید ها و چالش ها ست ، برندگان این جوامع کسانی هستند که جهان را با خلاقیت و نوآوری دگرگون می کنند . ترقی هر جامعه ای در گرو چگونگی فعالیت هایی است که در مدرسه انجام می گیرد بنابراین ، از آنجایی که نظام های آموزشی نقش اساسی در شکوفایی استعدادهای بالقوه دانش آموزان دارند ، ناکارآمد بودن این نظام ، بزرگترین مانع بروز خلاقیت و نوآوری است 

رنزولی - 1999 - 3 در مطالعاتی عوامل موثر بر پرورش خلاقیت را سه عنصر معلم ، دانش آموز و برنامه درسی می داند . بدین ترتیب وی مهمترین مولفه پرورش خلاقیت را عملکرد مدرسه می داند .

میلگرام - 1990 - 4 در مطالعه ای علت عملکرد نامناسب مدرسه را تا حد زیادی به تعلیم و تربیت همشکل و یکنواخت دانست .وی نشان داد ه است که مهمترین عامل پرورش خلاقیت در دانش آموزان برنامه های آموزشی مدرسه است

تورنس - 1968 - 5 بیان می کند ، خلاقیت دارای عناصر تشکیل دهنده ای ، مانند قلمرو مهارتها ، مهارتهای تفکر خلاق و انگیزه است . برای ظهور و تقویت خلاقیت در افراد باید نقطه تلاقی این سه عنصر مشخص گردد، زیرا این نقطه طلاقی ، ترکیب پر قدرتی است که شخص را به سوی خلاقیت سوق می دهد . ] همان [ یک مدرسه خلاق جایی است که افراد ، شاگردان ومعلمان :

·    با انگیزه باشند ، هدف مندی ، داشتن آرمانهای نهایی و مقصد مشترک ، آمادگی پذیرفتن فکرهای تازه ، نوآوری و کاوشگری ، اشتیاق پرشور برای موفقیت ، تمایل به خطر کردن ، پذیرفتن تفاوت و دگرگونی .

·    وقت و حس تعهد انجام فعالیتهای خلاقیت آمیز را داشته باشند ، از جمله : نشان دادن انعطاف در برخورد با اشتباه ها در جستجوی راه حل های بهتر ، پرهیز از احساساتی گری و انگیزش های ناگهانی ، تحمل مدت زمان لازم برای تمرین و تولد فکرهای بکر .

·    پروژه ها یا مضمون هایی مربوط به درس به عنوان الگوی همکاری بنیانی که مهارت ها و آموزش خلاقیت آمیز برمحور آن شکل گیرد ، پروژه ای که روی یک هدف یا ثمره ای کلی متمرکز باشد و در طول زمان بسط یافته باشد

درمدرسه عوامل متعددی می توانند در پرورش خلاقیت کودکان و نوجوانان به طور مستقیم و غیر مستقیم نقش داشته باشند ، در ذیل به تعدادی از این عوامل اشاره شده است .

❖ مدیر

خلاقیت لازمه ی مدیریت بر ناسازگاری سلیقه ها و بحث و جدل است . تخیل باید ما را وادار به شناخت و درک دیگران کند تا از خلاقیت خود جهت رفع اینگونه اختلافات کمک بگیریم 9]ص [ موریس - 2006 - 6 معتقد است علاوه بر محیط آموزشی و معلم ها ، مدیران مدرسه یا دانشکده و مسئولان آنها در ایجاد خلاقیت موثرند . آنها برای ایجاد تجربیاتی از خلاقیت در بین دانش آموزان توانایی های لازم را دارند . آنها می توانند با شناسایی خلاقیت دربین دانش آموزان و معلم ها آنها را تشویق کنند و پاداش دهند

یافته های پژوهش کوه پیمای جهرمی - 1387 - نشان می دهد بین سبک های مدیریت با خلاقیت رابطه وجود دارد همچنین در مدارس متوسطه دخترانه ، سبک مدیریتی رایج ، سبک مشورتی و مشارکتی بوده است . یافته های پژوهشی فیضی و بشیر - 1388 - هم نشان می دهد بین سبک مدیریت و خلاقیت دبیران رابطه وجود دارد وتاکید می کند که مدیرانی که دارای رابطه صمیمانه ودوستانه و به تفویض اختیار به زیردستان از جمله دبیران خود علاقمند هستند دبیران آنها از خلاقیت بیشتری برخوردار هستند .

اولدهام و کامینگز - 1997 - 7در پژوهشهای خود به بررسی تاثیر سبک های رهبری و خلاقیت پرداختند و دریافتند که سبک حمایتی و غیرکنترلی مهم ترین عامل موثر بر خلاقیت و نوآوری می باشد . آمابیل - 1998 - 8 با انجام پژوهش وسیعی تاثیر عوامل سازمانی بر خلاقیت را بررسی کرد ونشان داد سبک رهبری ، سیستم پاداش ، منابع مادی و زمانی بر خلاقیت موثر است .

گرابر - 2007 - 9 با انجام پژوهشهایی که درزمینه خلاقیت در سازمانها انجام داده است براین نکته تاکید دارد که تشویق وحمایت رهبر ، آزادی ، اختیار ، منابع سازمان ، رسمی سازی کم باعث می شود که عقاید ورفتارهای نو تشویق شود ، وقتی رهبران به احساسات ونیازهای کارمندان اهمیت می دهند مهارت های خلاق آنان گشترش پیدا می کند .

یافته های پژوهش افشارکهن و عصاره - 1390 - نشان می دهد میزان خلاقیت کودکان پایه اول ابتدایی که تحت تعلیم معلمان آموزش خلاقیت دیده بودند نسبت به کودکانی که معلمانشان آموزش خلاقیت ندیده بودند بیشتر است .

فیشر - 2004 - 10 اعتقاد دارد کلید خلاقیت انگیزه است . انجام کاری نه از سر اجبار بلکه به خواست خود و با داشتن قصد و هدف 9 ]. ص[32 از یافته های تحقیق علیزاده - 1386 - این است که بین ساختار سازمانی مدارس و انگیزه نوآوری دبیران رابطه وجود دارد ]. نقل از [7 " رایش - 2006 - 11 درنتایج پژوهشی خود نشان داد که کنترل درونی رابطه معنی داری با رفتار خلاق کارکنان دارد و فضای باز و قابل اعتماد در سازمان موجب افزایش رفتار خلاق کارکنان می شود .

البته تراورس - 1977 - اظهار داشته که یک شخص آفریننده دریک نظام آموزشگاهی ممکن است مورد علاقه ی دستگاه مدیریت آموزشگاه که دائما مجبوراست نوآوری های او را به کارگیرد واقع نشود ولی باید بدانیم همانطور که فیشر - - 2004 بیان کرده است ، شاگردان خلاق نیازمند معلمان خلاق هستند و معلمان نیازمند کارکردن درمدرسه هایی که قدر خلاقیت را بدانند و آن را رواج دهند . 

❖ معلم

بسیاری از مردم بر این باورند که خلاقیت استعدادی است که برخی از مردم با آن به دنیا می آیند وبقیه می توانند حسرت آن را بخورند این یک برخورد منفی و کاملا اشتباه است .

خلاقیت درست مانند اسکی کردن ، تنیس بازی کردن ، آشپزی کردن یا یادگیری ریاضی یک مهارت است که هر کس می تواند آن را یاد بگیرد ، تمرین کند و از آن استفاده کند .

بلوم - 1985 - 12 می گوید ، اهمیت معلم در بروز استعداد دانش آموزان ثابت شده است . ]نقل از[ 12 معلمان و مربیان به عنوان رکن اساسی نظام آموزشی نقش قابل توجهی در شکوفایی یا سرکوب خلاقیت فراگیران دارند آن ها می توانند با ایجاد شرایطی مساعد مشکل گشایان خلاقی را پرورش دهند که چرخ های توسعه جامعه خود را در جهان پرشتاب امروز به جلو برانند

در نتیجه مطالعات خویش نشان داده است که مرشدان ، معلمان و راهنمایان در ایجاد انگیزه افراد خلاق نقش بسیار مهمی ایفا کرده اند . ]نقل از [1 رایس - 1995 - در پژوهشی تحت عنوان تاثیر معلم بر روی شکوفایی فکری دانش آموزان به این یافته رسید که کمک رساندن معلم به دانش آموزان و فراهم آوردن شرایطی برای کمک گرفتن دانش آموزان از معلم با وضعیت تحصیلی وشکوفایی فکری دانش آموزان رابطه مثبت دارد 

گتزل و جکسون - 2001 - 14 در مطالعه ای یکی از عوامل اساسی در پرورش خلاقیت دانش آموزان را نوع نگرش معلمان آن ها به مسئله خلاقیت و دانش آموزان خلاق می دانند . ] به نقل از [1 سام خانیان - - 1384 در مورد انگیزه معلم می گوید : معلمی که از انگیزه خلاق برخوردار است ، هم خود الگویی برای خلاق بودن واقع می شود و هم خلاقیت را تقویت می کند 

پژوهشهای پاردو - 2002 - 15 نشان داد معلمان آموزش دیده ، بر عملکرد خلاق ، پیشرفت تحصیلی و رشد شناختی دانش آموزان تاثیر به سزایی دارند و این تاثیر شامل هر گروه ، دانش آموزان مستعد و غیرمستعد می شود

حسینی - - 1385 در تحقیقی به این نتیجه رسید که برنامه آموزشی و الگوی رشد خلاقیت ، مهارت های تدریس خلاق را در معلمان افزایش داد . بنابراین معلمان برای ایجاد جو مناسب خلاقیت در کلاس و پرورش توانمندیهای دانش آموزان ، لازم است خلاقیت را بشناسند و به آن نگرش مثبت پیدا کنند همچنین از مهارت تدریس خلاق در راهکارهای پرورش خلاقیت آگاهی یابند لذا باید در این زمینه آموزش ببینند .

حسینی - - 1385 بیان می کند ساختار آموزشی - تدریس - از مهمترین ابعاد عملکرد معلم محسوب می شود . معلم آگاه و توانا می تواند با بهره گیری از روشها و راهبردهای خلاق تدریس ، حتی محتوایی نامناسب را خلاقانه تدریس کند و جو مناسب خلاقیت در کلاس به وجودآورد . او همچنین بیان می کند که احساس امنیت در کلاس ، احترام متقابل بین شاگرد و معلم باعث افزایش خلاقیت در دانش آموزان می شود . فیشر - 2004 - بیان می کند ، ما معلمان شاید مسئول تنظیم برنامه ی درسی نباشیم ، ولی مسئول کلاس و مدرسه ی خود هستیم

. کافی است به خودمان اطمینان کنیم و به دستکاری وابداع یک برنامه ی درسی بنیانی - شامل ساعت های آموزش خواندن و نوشتن و حساب - ، انجام پروژه های گسترده ، ربط دادن مواد درسی به همدیگر و ایجاد مهارت های تفکر خلاق در تمامی جنبه های تدریس بپردازیم 9].ص [11 اینکه چه روش هایی خلاقیت را پرورش می دهد اظهار نظرهای متفاوتی شده است که در اینجا به چند نمونه اشاره می شود :

مومنی و اوجی نژاد در پژوهشی دریافتند روش بدیعه پردازی دررشد قابلیت های سیالی یا روانی ، انعطاف پذیری ، ابتکاریا اصالت و بسط تفکر دانش آموزان تاثیر مثبت دارد [ 22 ]. نادری و همکارانش معتقدند اجرای برنامه ی " فلسفه برای کودکان " می تواند باعث رشد خلاقیت شود