بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر براساس یافته های حاصل از اجرای طرح با هدف ارتقای وضعیت اقتصادی و اجتماعی مناطق حاشیه دریاچه ارومیه با استفاده از معیشت های جایگزین کشاورزی انجام شده است. شیوه پژوهش مشارکتی با رویکرد تحقیق در عمل و قلمرو آن شهر ممقان در 10کیلومتری ساحل شرقی دریاچه ارومیه است. جامعه آماری شامل زنان داوطلب ایجاد و راه اندازی کسب و کار مشارکتی می باشند. نتایج بدست آمده نشان میدهد حمایت مسئولین محلی و منطقه ای در تامین مکان کسب و کار در کنار مولفههایی چون اعتماد درون گروهی، همکاری و مشارکت درونگروهی، موافقت و حمایت مردان خانواده، مهمترین عوامل موثر در راهاندازی و تداوم فعالیت معیشت های جایگزین می باشند.
-1 مقدمه
کسب درآمد حاصل از تولید، همواره قابل اعتمادترین و پایدارترین منبع قوام و تداوم زندگی به ویژه در مناطق محروم، کمتر توسعه یافته و روستایی است لذا گسترش زمینههای کارآفرینی و اشتغالزایی از موثرترین و مهمترین راهکارهای توسعه و پیشگیری از روی آوردن به فعالیتهای اقتصادی مخرب منابع طبیعی و پیشگیری از آسیب های ناشی از تحرکات جمعیتی ناخواسته است
شناسایی و آگاهی بخشی نسبت به استعدادهای طبیعی و مزیتهای نسبی موجود در هر منطقه و برنامهریزی برای بهرهبرداری از آن به طوری که با تامین نیازهای اساسی مردم مطابقت داشته وامکان توسعه اقتصادی مطابق با توان زیستی و تامین رفاه اجتماعی به ویژه برای جامعه محلی را به همراه داشته باشد از اولین و اساسی ترین اقدامات برنامهریزی برای ایجاد اشتغال و درآمد پایدار جهت تامین معیشت مردم هر منطقه است. اولین نتیجه این رویکرد، کاهش فشار بر عرصه های طبیعی و حفظ منابع سرزمین خواهد بود.
در حوضههای آبریزی که با مشکل کمآبی مواجه هستند، یکی از راهکارهای مهم حفاظت از منابع آب و خاک؛ شناسایی، ترویج و جایگزین کردن معیشتهای با نیاز آبی کم با فعالیتهای درآمدزای دیگر در بخش کشاورزی است. وجود معیشتهای جایگزین، جدای از کاهش فشار بر منابع آب و خاک، موجب مقاومت جامعه محلی در برابر نوسانات بازار محصولات کشاورزی و تغییرات اقلیمی - خشکسالی و دیگر پدیدههای طبیعی غیر مترقبه - میشود
-2 بیان مسئله، اهداف و ضرورت آن
یکی از گامهای پیشبینی شده در احیای دریاچه ارومیه، شناسایی و ترویج معیشتهای جایگزین یا مکمل کشاورزی است. هدف نهایی این کار کاهش تکیه خانوارهای جامعه هدف به منابع آب و خاک و فراهم کردن شرایط مناسب برای طرح مسئله سهم آب زیست محیطی دریاچه ارومیه میباشد
توسعه معیشت های جایگزین زمانی ممکن می شود که جامعه محلی با به اشتراک گذاشتن دانشبومی و مشارکت عمومی به راهکارهایی متناسب با خصوصیات فرهنگی، منابع بالقوه و در دسترس خود برای ایجاد و توسعه فعالیتهای درآمدزا بیاندیشد. دخالتهای اجتماعمحوری1 که به این منظور در جامعه هدف قابل اجرا است را میتوان در سه گروه کلی: بهبود زیرساختها، آموزش مهارتها و حمایتهای مالی تقسیم بندی کرد - بی نام، . - 1396 هرچند در این مناطق با توجه به سطح پایین درآمد، اعضاء جامعه محلی همواره در اولین فرصت خواستار تسهیلات و کمکهای مالی هستند ولی تجربه ثابت کرده که توانمندسازی مهارتی و ایجاد زمینههای مساعد برای گسترش مهارتهای موجود بهترین راهکار توسعه معیشت های جایگزین است.
در جوامع کوچک خانواده به عنوان یک واحد تولیدی با محصولات متنوع خود، در درجه اول اقتصاد خانواده و در مجموع اقتصاد جامعه محلی را سامان میدهد. کمک به افزایش تولیدات خانگی و روانه کردن آنها به بازارهای مصرف ملی و احیانا بینالمللی با ایجاد یک ساختار نظام یافته نه تنها گامی در جهت افزایش درآمد خانوار بلکه منجر به کارآفرینی و اشتغال تعداد بیشتری از نیروهای فعال میشود. از این رو طرحهای اشتغال زودبازده با تکیه بر سرمایه اجتماعی و توانمندی محلی مهمترین راهبرد موردتوجه دراین جوامع است. پژوهش حاضر نیز مبنای کار خود را بر این اساس قرار داده است.
-3 قلمرو پژوهش
ممقان یکی از شهرهای شهرستان آذرشهر در حدود 30 کیلومتری جنوب غرب شهر تبریز، به فاصله سه کیلومتر از جاده اصلی تبریز به آذرشهر و در 10کیلومتری ساحل شرقی دریاچه ارومیه واقع شده است - استانداری آذربایجان شرقی، . - online در سالهای گذشته آب شرب و زراعی آن بوسیله حدود80 رشته قنات برای تولید محصولات کشاورزی شامل: جو، خربزه، زردآلو، گردو، بادام که از عمدهترین محصولات کشاورزی این شهر است تأمین میشده است ولی اکنون با خشک شدن بسیاری از قناتها اهالی با محدودیت شدید منابع آبی برای فعالیتها اقتصادی روبرو هستند.
با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه، قرار گرفتن بین کوه سهند و دریاچه ارومیه، این شهر همواره در جریان وزش بادهایی دارای ذرات معلق و گردو خاک قرار دارد که علاوه بر کمبود آب از جمله دلایل موثر بر کاهش جمعیت ساکن آن به شمار می روند. در حال حاضر بیشترِ مردم ممقان به پخت و فراوری نخود آجیلی مشغول هستند. این شهر سالانه حدود چهلدرصد نخود خام ایران را تبدیل به نخودچی و روانه بازارهای داخلی و خارجی میکند - حاجیلو و همکاران،. - 1396 نوع خاصی از رودوزی سنتی به نام سوزندوزی ممقان که اکثریت قریب به اتفاق زنان شهر به آن واقف اند نیز از مهمترین صنایع دستی این شهر به شمار میرود.
-4 امکانسنجی، شناسایی و پیاده سازی معیشت جایگزین
برای ایجاد نظامی که با تکیه براعتبارات مالی تولیدکنندههای کمدرآمد بتواند در عمل منجر به تولید و افزایش توان محلی برای استفاده از اعتبارات کمبهره شود، جستجوی راهکارهایی متناسب با ساختار اجتماعی ضروری است. مهمترین راهکارهای عملیاتی کردن این موضوع در چهار محور کلی تقسیم بندی میشود:
1. آگاهی بخشی به جامعه محلی نسبت به توانمندیهای خود برای برنامهریزی و هدفگذاری اقدامات جمعی برای تولید و معیشت پایدار.
2. شناخت و بکارگیری دانش بومی و مهارتهای اعضاء جامعه برای مدیریت سرمایه و نیروی کار.
3. توان افزایی مشارکت جامعه هدف که منجر به یکپارچه نگری و توسعه پایدار جامعه محلی می شود.
4. نهادسازی و ظرفیتسازی در جامعه محلی با تکیه بر سرمایه اجتماعی که منجر به رغبت جامعه نسبت به گسترش فرایندهای معیشت پایدار می شود.
برای توسعه معیشتجایگزین پایدار باید علاوه بر این که مهارتهای اعضاء جامعه در مدیریت سرمایه و نیروی کار مورد هدف قرار میگیرد فضای جامعه نیز حامی نوآوری باشد. برای جلب حمایت عمومی بهترین شیوه "قراردادن بهرهبرداران در مرکز فعالیت" است. بهرهبرداران آگاهترین افراد به شرایط خود هستند. هرچند ممکن است توانایی برقراری ارتباط بین علتها و معلولها را به خوبی یک تحصیلکرده دانشگاهی نداشته باشند ولی زمانی که تصمیمگیری به منفعتبران نهایی هر سیاست محول شود همافزایی دیدگاهها طی گردهمآییها آنها موجب کاهش ضریب اشتباه تصمیمات اتخاذ شده میشود. براین اساس مراحل زیر برای اجرای تحقیق مشارکتی برنامهریزی شده و در منطقه پژوهش به اجرا درآمد
1. پژوهش مشارکتی برای شناخت سرمایه اجتماعی و توانمندی محلی باجلب همکاری ذینفعان اعم از جامعه محلی و ذینفعان دولتی برای پیشبرد هدفهای طرح
2. زمینهیابی مشارکتی طرح های معیشت جایگزین کشاورزی به منظور: شناسایی و ارزیابی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی معیشتهای کنونی، شناسایی و ارزیابی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی معیشتهای جایگزین
3. ظرفیتسازی، بسیجاجتماعی و نهادسازی در جامعهمحلی با برگزاری کارگاههای آموزشی و تحلیل مشارکتی یافتهها برای شناسایی گزینههای درآمدزای موجود و پتانسیلدار منطقه و قابلیت ترویج آن
4. تعیین شیوههای استفاده از منابع و امکانات برای اجرای طرح های اشتغال زا
