بخشی از مقاله
چکیده
جمعیت در حال افزایش و تولیدات غذایی ثابت موجب کاهش سهم غذایی سالانه هر نفر خواهد شد. این سهم تمامی برنامه ریزان غذایی جهان را بر آن می دارد که چاره ای در جهت تأمین پروتئین حیوانی و گیاهی مورد نیاز انسان و دیگر موجودات زنده پیدا کنند. با توجه به محدودیت اراضی قابل کشت در سطح جهان، تنها منبعی که تا چند سال آینده قابلیت پاسخ گویی به نیاز غذایی جمعیت رو به افزایش را دارد منابع آب های داخلی، طبیعی یا نیمه طبیعی است.
فعالیت های صید و صیادی در این منابع از سالیان دور مرسوم بوده به طوری که صید بی رویه از این منابع در سال های اخیر باعث کاهش ذخایر آبزیان شده است بنابراین با شناخت عوامل تعیین کننده و برآورد میزان ذخایر قابل بهره برداری افزایش امکان پرورش ماهی با به کارگیری روش های مناسب می توان به تولیدی مطمئن دست یافت. یکی از روش های مناسب در زمینه پرورش ماهی به کارگیری قفس می باشد.
-1 مقدمه
آبزی پروری در قفس در دهه گذشته به سرعت در جهان رشد و توسعه یافته است - شکل . - 1 امروزه قفس های پرورش ماهی در اشکال مختلف و با استفاده از مواد گوناگون ساخته می شوند. پرورش ماهی در قفس در آبگیرها، آب بندان ها، دریاچه های پشت سد، دریاها در مناطق ساحلی و نواحی دور از ساحل صورت می پذیرد. احتمالا قفس ها برای اولین بار به وسیله ماهیگیران به عنوان یک وسیله موقت برای نگهداری ماهیان استفاده شده اند.
تعیین دقیق مبدا پرورش آبزیان در قفس بسیار دشوار است اما با توجه به مدارک و شواهد در اواخر قرن 19 در دریاچه Great کشور کامبوج از قفس های شناور برای پرورش ماهیانی نظیر گربه ماهی استفاده شده است. پرورش ماهی در قفس، پدیده ای است نو که در سال های اخیر در نواحی ساحلی انجام می شود . - 6 - منظور از قفس یا کیج، بخشی از آب دریا، سراب، آب پشت سد و… است که از اطراف و کف توسط ابزارهای مختلفی مثل توری با چشمه های مختلف محصور می گردد و در آن محیط محصور، ماهی پرورش داده شود.
امروزه با توجه به وجود محدودیت های فراوان در بهره برداری از منابع آبی و توجه به توسعه پرورش ماهی در قفس و جایگزینی آن با فعالیت های صیادی در اغلب کشورها آغاز گردیده است در حال حاضر پرورش ماهی در چندین روش و سیستم در سراسر جهان در حال گسترش می باشد. هدف از این مطالعه که به روش کتابخانه ای انجام گرفته است بررسی وضعیت پرورش ماهی در قفس در ایران و چگونگی دستیابی به توسعه و افزایش استفاده از این روش نوین می باشد که از جمله مزایای این روش می توان به سهولت کار نسبت به استخر های خاکی و بتونی، هزینه سرمایه گذاری کمتر و تولید بیشتر در واحد سطح اشاره نمود.
لذا با فراهم آمدن شرایط لازم فنی و اعتباری می توان به این نوآوری در جهت فراهم نمودن و تامین پروتئین حیوانی جامعه بسیار خوش بین بود و به طور جدی برای آن برنامه ریزی کرد. با گسترش فن آوری پرورش ماهی در قفس و استفاده از مواد مقاوم در ساختمان قفس امروزه پرورش ماهی در قفس در دریاهای آزاد متداول شده است. گسترش این فعالیت در آب های دور از ساحل معایب زیست محیطی آن را کاملا مرتفع نموده است به طوری که هم اکنون قفس های کاملا پیشرفته و با استفاده از آخرین فن آوری روز در آب های عمیق و دور از ساحل در دریا نصب و مورد بهره برداری قرار می گیرد.
-2 سیستم های پرورش ماهی در قفس
-1-2 متراکم و نیمه متراکم
در این روش ها ماهی با تراکم بالا ذخیره سازی می شود و با غذای کنسانتره کارخانه ای و به صورت دستی غذادهی می شود. میزان تراکم ذخیره سازی به نوع ماهی پرورشی و همچنین شرایط آب و هوایی منطقه بستگی دارد.
-2-2 روش گسترده
در این روش ماهیان از تولیدات طبیعی آب استفاده می کنند و نیازی به غذادهی دستی نمی باشد. در کشور استرالیا از این سیستم برای پرورش ماهیان همه چیز خوار و گیاه خوار استفاده می کنند مانند کپور ماهیان یا ماهی طلایی.
-3 وضعیت جهان
در حال حاضر، با توجه به وجود محدودیت های فراوان در بهرهبرداری از منابع آبی، توجه به توسعه پرورش ماهی در قفس و جایگزینی آن با فعالیتهای صیادی در اغلب کشورها آغاز گردیده است و آبزیپروری در قفس در دهه گذشته به سرعت در جهان رشد و توسعه یافته است؛ به عنوان نمونه در کشور چین در خلال سالهای 2003 تا 2010 میلادی با حمایت دولت، بیش از 30 هزار انواع شناور صیادی مختلف حذف شده و بیش از 200000 نفر صیاد شاغل شناورهای خود را رها کرده و به بخش پرورش ماهی - عمدتاً پرورش در قفس - روی آوردهاند. امروزه پرورش ماهی در قفس هم بسیار مورد توجه محققین و هم پرورش دهندگان قرار گرفته است.
عواملی مانند افزایش مصرف جهانی ماهی، کاهش صید ماهیان دریایی و سودآور و اقتصادی بودن باعث شده که توجه به پرورش ماهی در قفس افزایش یابد. در حال حاضر بیشتر کشاورزان خرده پای آمریکا در تلاش برای تغییر وضعیت خود از کشاورزی به پرورش ماهی در قفس می باشند - در آب های داخلی - . در حال حاضر بیش از 62 کشور جهان در زمینه پرورش آبزیان در قفس مشغول فعالیت هستند. مهمترین کشورهای تولید کننده آبزیان در قفس شامل چین، شیلی، نروژ، انگلستان، ژاپن، ویتنام، کانادا، ترکیه، یونان، فیلیپین و اندونزی می باشند.
جمع تولید جهانی آبزیان در قفس در سال 2005 حدود 3/4 میلیون تن بود و کل تولید آبزیپروری در جهان در سال 2006 با گیاهان آبزی در حدود 66/7 میلیون تن به ارزش 85/9 میلیارد دلار و سهم آبزیان دریایی پرورشی19/3 میلیون تن و ماهیان دریایی پرورشی 2/2 میلیون تن بوده است. پیشبینی تولید ماهیان دریایی تا سال 2025 در حدود 10 میلیون تن خواهد بود . - 4 -
-4 وضعیت در ایران
پرورش ماهی در قفس های دور از ساحل - Offshore - از سال 1990 در چین آغاز شد. برای این منظور از 6 مدل قفس دریایی استفاده شد. پرورش ماهی در قفس در ایران از سابقه اندک برخوردار است. در سال 1349 برای اولین بار قفس های چوبی در ابعاد 1/5×1×2 متر برای پرورش ماهی قزل آلا در خلیج گرگان مستقر شد. پس از آن در سال های 61 و 62 پرورش ماهی کپور در قفس در سد دز استان خوزستان انجام شد که پس از اجرای کوتاه مدت متوقف شد و سپس با همکاری کارشناسان آلمانی پرورش ماهیان گرمابی در سد دز در سال 1364 انجام شد که آن نیز ادامه نیافت.
در نهایت در سال 1372 پرورش آزمایشی ماهی قزل آلا در خلیج گرگان و سد خاکی قرخ ارخاج در شهرستان سراب و منبع آبی چاه نیمه زابل با 10 قفس از جنس لوله های داربستی انجام شد. در خلیج گرگان قفس ها به شکل دایره ای به قطر 8 متر و در چاه نیمه قفس ها به شکل مربع و در ابعاد 7×7 متر بود. در سال 1389 پروژه ای تحت عنوان "بررسی امکان پرورش فیل ماهی در قفس" از سوی انستیتو با حمایت مالی اداره کل شیلات استان گیلان به اجرا درآمد و نتایج آن بسیار موفقیت آمیز بود.
با استفاده از نتایج به دست آمد از این پروژه، در سال 1390 فعالیت هایی در زمینه پرورش فیل ماهی و ماهی آزاد در قفس در دریای خزر با مشارکت بخش خصوصی آغاز شد که عملیات آن در حال انجام بود و پروژه دیگری نیز در شمال استان آذربایجان شرقی با حمایت مالی مدیریت شیلات استان در دریاچه سد ارسباران انجام شد . - 2 - در ایران از سال 1380 با توجه به مطالعات امکان سنجی پرورش ماهیان دریایی که از سوی کارشناسان ایرانی و نروژی به عمل آمده است برای جنوب کشور توان تولید 100 هزار تن بر آورد گردیده است که 90 هزار تن آن مربوط به استان هرمزگان می باشد.
در همین راستا برنامه ریزی هایی برای تولید ماهیان دریایی تحت سامانه پرورش در قفس در استان هرمزگان در دست اجرا می باشد و اولین مرکز پایلوت پرورش ماهی در قفس در سطح شش واحد قفس با ظرفیت تولید حداقل 180 تن در یک دوره از گونه های بومی در آب های مشرف به جزیره هنگام در حال اجرا می باشد.
از سوی دیگر وجود منابع آبی و دریاچه های موجود در پشت سدها در شهرستان های غیر ساحلی فرصت مناسبی را برای بهره برداری بهینه از آب و تولید ماهی فراهم آورده است که می توان از مزایای آن بهره گیری نمود. طی اولین سفر کارشناسان نروژی به ایران تصمیمات و پتانسیل های توسعه آبزی پروری در قفس دریای در ایران مطرح شد. هدف از آبزی پروری در قفس تولید 100000 تن ماهیان دریایی در یک برنامه 5 ساله و 300000 تن ماهی در یک دوره ده ساله در آب های دریایی خزر ، خلیج فارس و دریای عمان می باشد . - 1 -
-5 گونه های پیشنهادی جهت پرورش
هم اکنون در بسیاری از نقاط جهان بیش از 130 گونه ماهی و حدود 12 گونه میگو درون محیط های محصور پرورش داده می شود. بر اساس آمار موجود 40 خانواده از آبزیان در قفس پرورش داده می شوند که مهمترین خانواده ماهیان پرورشی در قفس شامل آزاد ماهیان، شانک ماهیان، مقوا ماهیان، گربه ماهیان، سیچلیده، عقرب ماهیان، کپور ماهیان و سوف ماهیان می باشند. ماهی آزاد، باس دریایی، بریم دریایی - شکل - 2، دم زرد، قزل آلا، کپور ماهیان چینی، تیلاپیا، گربه ماهیان و ماهیان خاویاری از مهمترین گونه های پرورش در قفس هستند.
در ایران شانک، سوکلا، حلوا، سرخو، شوریده، صبیتی و سی باس آسیایی - Lates calcarifer - گونه هایی هستند که جهت پرورش در قفس معرفی و پیشنهاد شده اند - شکل . - 3 این موضوع که اثرات آبزی پروری دریایی بر روی محیط زیست دریا به شدت تحت تاثیر موقعیت سایت پرورش، شرایط چرخش آب، تراکم ذخیره سازی، نوع آبزی پروری، نوع غذا و گونه پرورشی استکاملاً تایید شده است.. ظرفیت پذیرش آب علاوه بر اینکه به شرایط جریانات آب، تعویض یا جزر و مد بلکه به ظرفیت هم جنس شدن بدنه آب با آلوده کننده ها نیز بستگی دارد . - 5 -
مصرف اکسیژن گونه های پرورشی در دامنه ای بین 83 تا بیشتر از 400 گرم اکسیژن مولکولی به ازای هر تن ماهی در هکتار به دست آمده است. پذیرش این که اکسیژن محلول آب دریا 7 میلی گرم در لیتر است، حداقل 17-57 متر مکعب آب دریای تازه برای جبران اکسیژن مصرفی یک تن ماهی پرورشی لازم است، البته بدون در نظرگرفتن این که تقاضا برای اکسیژن در تولید مواد دفعی و ضایعات فعالیت های آبزی پروری نیز وجود دارد. در حقیقت، آب مصرفی در آبزی پروری درون خشکی همچون تولید قزل آلای رنگین کمان خیلی زیاد است.
