بخشی از مقاله
چکیده
امروزه مطالعات متعدد در حوزه فراگفتمان حاکی از آن است که نویسندگان انواع متون از جمله متون علمی علاوه بر انتقال گزاره‌هاي عینی، از انواع عناصر زبانی مانند تردیدنما، یقین نما، نگرش‌نما، ارجاعبهخود براي ابراز مواضع خود استفاده می کنند و همچنین با تکیه بر ع ناصري مانند ضمیر خواننده، دانش مشترك، جملات پرسشی، امري و معترضه، خواننده را به خوانش متن مورد نظر ترغیب می‌کنند.
در این پژوهش با شیوه اي توصیفی-تحلیلی، کمیت و کیفیت استفاده از عناصر فراگفتمانی را در 180 چکیده مقاله علمی- پژوهشی زبان شناسی ایران بررسی کرده ایم. یافتهها در کل پیکره نشان می دهد که عنصر تردیدنما پربسامدترین ابزار فراگفتمان است و عنصر ارجاع بهخود در جایگاه دوم قرار دارد . با توجه به متغیر کار گروهی، نویسندگان مقالات انفرادي در تمام موارد بجز ارجاع بهخود بیش از نویسندگان مقالات گروهی از عناصر موضعگیري استفاده می کنند.
همچنین پردازش داده‌ها با توجه به متغیر جنسیت نشان می دهد که نویسندگان زن در نگارش چکیدة مقالات به میزان بیشتري از عناصر تردیدنما، نگرش‌نماي مثبت و ضمیرخواننده استفاده می‌کنند و از سوي دیگر، نویسندگان مرد به میزان بیشتري از عناصر یقیننما و ارجاعبهخود استفاده می کنند. این تفاوت بارز در پیکرة مربوط به دو گروه نویسندگان زن و مرد، رویکرد جنسیت گرا در استفاده از صورت‌هاي زبانی را تقویت می‌کند.
-1مقدمه
تا مدت‌ها پیش‌فرض رایج این بوده است که نویسندة متن علمی حتی المقدور نباید تمایلات و نگرشهاي ارزشیِ خود را به خواننده متن منتقل کند و تلاش براي دﺳﺖ یابی به این عینیت گرایی 1 به دانشجویان نیز آموزش داده می شد. در سالهاي اخیر دیدگاه اغلب زبان‌شناسان نظري و کاربردي در این خصوص تغییر کرده و مطالعات متعدد مانند کریسمور - 1989 - ، دیلون 1991 - - ، هایلند - 1998 - ، هایلند و تسه - 2004 - ، دال 2004 - - ، هایلند 2005 - الف - ، و هایلند 2005 - ب - نشان می‌دهد که در عمل، متون علمی ضمن بیان گزاره هاي عینی، افکار و نگرش هاي ذهنی نویسنده را نیز منتقل می‌کنند.
سامانیافتهﺗﺮﯾﻦ چارچوب نظري مربوط به انتقال این گونه نگرش ها، در قالب انگارة فراگفتمان 2 هایلند 2005 - ب - مطرح شده است. در انگارة مذکور امکانات و عناصر زبانی مورد استفاده در متن براي انتقال نگرش‌ها و دیدگاه‌ها در سطح فرامتن در قالب دو مفهوم کلی موضع گیري3 و ﻣﺸﺎرﮐﺖجویی4 مطرح شده است . نمودار زیر تصویري از چارچوب را نشان می دهد.
-2 مرور پیشینه پژوهش
در این بخش به مرور مطالعاتی می‌پردازیم که عناصر فراگفتمان را در متون علمی و به خصوص مقالات پژوهشی بررسی کردهاند. در پژوهشی گسترده و بینازبانی، لحن مقالات پژوهشی در زبان ها و رشته‌هاي مختلف دانشگاهی بررسی شده است. پیکرة این مطالعه شامل 450 مقاله - شامل 2250868 واژه - از سه حوزة مختلف - اقتصاد، زبان‌شناسی و پزشکی - و در سه زبان انگلیسی، فرانسه و نروژي است . محققان پژوهش مذکور کوشیده اند راهکارهاي نویسندگان مقالات را در بازنمایی هویت فردي خود - ارجاعبهخود - شناسایی کنند و شیوه برقراري ارتباط خود با دیگري - مخاطب - را در ژانر مقالات علمی ارزیابی کنند .
آنان متغیر جنسیت را نیز مدنظر قرار دادند و دریافتند که در استفاده از عناصر زبانی مختلف مانند ضمایر »من« و »ما« تفاوت معنی‌داري میان نویسندگان زن و مرد وجود ندارد . آنان نتیجه‌گیري کردهاند که تفاوت هاي ناچیز در این خصوص تصادفی است و لذا نمی توان تعمیم خاصی در خصوص متغیر جنسیت ارائه داد . - فلاتوم و همکاران،. - 256:2006 عبدي و همکاران - 2010 - ﻋﻨﺎﺻﺮ فراگفتمان را بر اساس اصل همکاري گرایس 11 بررسی کردهاند.
آنان با مطالعه 36 مقاله منتشر شده در سال 2007 در شش رشته علمی، ارتباط می ان عناصر فراگفتمان و چهار اصل همکاري گرایس شامل اصل کمیت، کیفیت، ارتباط و شیوه را تجزیه و تحلیل کرده اند و با ارائه نمونه هاي کافی از پیکرة مورد مطالعه به این نتیجه رسیدهاند که هر یک از عناصر فراگفتمانِ به کار رفته در مقالات به گونه اي به تقویت اصل همکاري گرایس کمک می‌کند.
در پژوهشی دیگر، مقالات نقد کتاب هاي ادبیات فارسی از منظر فراگفتمان بررسی شده است . نتایج مطالعه مذکور نشان می‌دهد که در پیکره‌اي شامل یکصد مقاله نقد، به ازاي هر 11/7 کلمه، از یک واژه یا عبارت فراگفتمانی استفاده شده است. همچنین مشخص شد که نگرش‌نماهاي منفی و جملات امري به ترتیب پربسامدترین و کم بسامدترین عناصر فراگفتمانی به شمار می آیند.
شایان ذکر است که در بررسی مقالات علمی، برخی محققان بخش هاي مشخصی از ژانر مقاله علمی را مدنظر قرار داده اند. به عنوان مثال، استاجی و افشین - 1390 - در پژوهشی پیکره‌بنیاد عبارت‌هاي احتیاط‌آمیز - تردیدنما - را در بخش بحث مقالات علمی-پژوهشی فارسی دو رشته شیمی و ادبیات فارسی مطالعه کردهاند. در مطالعه مذکور در مجموع 114 مقاله از دو نشریه رشته شیمی - نشریه شیمی و مهندسی شیمی ایران - و ادبیات فارسی - مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد - به طور تصادفی انتخاب شده است .
محققان کلمات و عبارات احتیاطآمیزِ به کار رفته در بخش بحث مقالات مورد بررسی را استخراج کرده و در شش طبقه افعال وجهی، افعال اصلی، قید، اسم، صفت و ارجاع طبقه‌بندي کردهاند. یافتههاي استاجی و افشین - 1390 - نشان می‌دهد که نسبت کل عبارت‌هاي تردیدنما در مقالات رشته ادبیات بیش از مقالات شیمی است .
همچنین مشخص شد که از میان شش طبقه تعیین شده در خصوص عبارت هاي احتیاط آمیز، فراوانی عبارت هاي قیدي بیشتر است . محققان پژوهش مذکور کوشیده اند فراوانی قابل‌ملاحظه برخی عبارت‌هاي احتیاط‌آمیز را بر اساس چارچوب‌ها و ملاحظات درون رشتهاي تبیین کنند. به عنوان مثال، آنان فراوانی بیشتر قید »اگر« در مقالات شیمی را به ماهیت تجربی این رشته علمی نسبت داده و توضیح داده اند که در مقالات این قبیل رشته ها، نویسندگان بیشتر به دنبال اثبات فرضیه ها هستند و به همین علت، ساختارهاي فرضی - که معمولاً با قید »اگر« همراه می شود - بیشتر است.
