بخشی از مقاله
چکیده:
پیشرفت علمی مسلمانان نتیجه عواملی مانند جهان بینی توحیدی، جامعیت اسلام، وجود حکومتهای مستقل، نظام یافتن امر پژوهش، تحول در فکر و عمل و تشویق به علم و دانش، تأسیس مراکز بزرگ علمی و حمایت از سنت وقف و ایجاد رابطه وسیع بین علم و ایمان و غیره میباشد. از طرف دیگر انحطاط و بازگشت از دوره طلائی و سرافرازی را میتوان معلول عللی چند از جمله: عدم عزم لازم فرمانروایان دنیاپرست برای توسعه و پیشرفت، وجود استعمار، ضعف ایمان، خرافه پرستی، سستی و تنبلی و غیره دانست.
در قرآن، اصول و شاخصهای پیشرفت علمی در ابعاد و حوزههایمتعدّد بیان شده که در بررسی اجمالی، در پژوهش حاضر در صدد بررسی عوامل پیشرفت علمی مسلمانان در جامعه اسلامی هستیم. و در این راستا به توصیف و تشریح عوامل موثر در این امر پرداخته و بخشی از این علت ها و عوامل را برشمرده و با توجه به آیات قرآن کریم و استفاده از کلام آسمانی وحی الهی و دیدگاه مفسران و صاحب نظران به اجمال آن را ارزیابی خواهیم کرد. نویسنده در این پژوهش در صدد است با استفاده از روش اسنادی به این سوال پاسخ دهد که عوامل پیشرفت علمی مسلمانان در جامعه اسلامی از منظر قرآن کریم چیست؟
مقدمه
پیشرفت و تکامل از مهم ترین خواسته های جوامع بشری است. در جامعه اسلامی که بسیاری از ارتباطات و برخوردها بر اساس باورها و اعتقادهای مذهبی صورت می گیرد؛ بسیار ضروری است که پیشرفت، تکامل و حرکت رو به جلوی جامعه، نیز بر پایه آن بنا شود تا علاوه بر دستیابی به اهداف، مردم و دست اندرکاران امر، انگیزه های قوی برای حرکت به سوی جلو داشته باشند.
اسلام دارای گنجینه گران قدر قرآن و عترت برای هدایت انسان ها به صراط مستقیم و برخورداری از نعمت های دنیوی و اخروی است که خداوند حکیم در قالب آخرین دین و کتاب آسمانی در اختیار بشریت قرار داده است. از ظهور اسلام تا سه قرن اخیر، با وجود تلاش دائمی دشمنان اسلام بر حذف آن، مسلمانان باشدّت و ضعف در برخی قرون به دلیل قدرت یافتن یا ضعف دشمنان اسلام به پیشرفت های بی نظیر علمی در طب، معماری اسلامی و صنعتی و کاهش جرم در سیستم قضایی و... دست یافتند که علاوه بر شهرت جهانی، سایر ملل نیز از این پیشرفت ها بهره برده و این موضوع جزو فرهنگ مرسوم آنها شده.
با خداباوری و برنامه ریزی صحیح و مدیریت درست در کنار باروری خلاقیت و ابتکار و استفاده از فرصتها و تلاش مستمر، می توان روز به روز مسیر پیشرفت و تعالی را طی کرد. در نوشتار حاضر عوامل موثر در پیشرفت جوامع اسلامی را بر اساس شاخصه های مهم اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بخش بندی کرده ایم و با استفاده از آیات قرآن کریم و نظر مفسران مورد بحث قرار داده ایم و به توضیح و تشریح هر مورد پرداخته ایم
مفهوم شناسی
الف - پیشرفت
گفتمان حاکم بر جهان معاصر، گفتمان اومانیستی است که یاد خدا در آن نیست یا اگر خدایی هست، از پروردگاری و ربوبیت او خبری نیست، بلکه همانند معتزله به تفویض امور به بشر قایل اند و با تکیه بر عقل و عقلانیت بشری و ابزاری می خواهند جهانی آرمانی بسازند که پایان تاریخ آن با لیبرال دموکراسی رقم خورده است. در چنین جهانی شاخص هایی که برای فلسفه زندگی و سبک زندگی آرمانی و مطلوب ارایه می شود، بر اساس فلسفه اومانیسم و عقلانیت ابزاری با محوریت مادیگرایی است که معنویت و فرهنگ، در حاشیه تنها برای بزرک کردن و آراستن دنیا به کار می آید.
درحالیکه گفتمان اسلامی، بر پایه اصولی اساسی چون مالکیت، ربوبیت و حکمت خدا و در چارچوب قوانین شریعت الهی، سبک زندگی خاصی را تعریف می کند که شاخص های آن با گفتمان اومانیستی و غیراسلامی تفاوت فاحش دارد. مشکل اساسی این است که در جوامع اسلامی همان شاخص های غیراسلامی به عنوان شاخص های بین المللی پیشرفت و توسعه از سوی دستگاه ها و نهادها پذیرفته شده و بر آن اساس سبک زندگی مردم هدایت، مدیریت و سازماندهی می شود.
در حقیقت مهندسی غربی است که سبک زندگی مردم را مدیریت می کند و اسلام تنها در حاشیه برای توجیه و آراستن استفاده می شود. اینگونه است که تضاد در رفتار مسلمانان به طور کامل مشهود است و آنچه در حکمت نظری و عقلی باور دارند، در مقام عمل خلاف آن را انجام می دهند و از سوی علمای اسلامی عزم و اراده جدی و قوی برای اسلامی کردن شاخص ها کمتر دیده می شود.
ب - تعریف پیشرفت
درباره ارایه یک تعریف از پیشرفت آن چیزی که ابتدا به ذهن خطور می کند این است که پیشرفت؛ یعنی حرکت از شرایط و وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب و بهینه در حوزه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی؛ یعنی جامعه ما به یک سطحی از رونق و پیشرفت در عرصه های مختلف برسد که از نظر ما مطلوب و بهینه است، الگوی پیشرفت به مثابه نقشه راهی است که ما را از وضع موجود جهت رسیدن به وضع مطلوب هدایت میکند. فرق پیشرفت با توسعه یکی از این جهت است که توسعه یک واژه غیر بومی است و مقام معظم رهبری - مد ظله العالی - اشاره کردند که واژه توسعه بومی نیست و ما باید از واژه هایی که در چارچوب مبانی فکری و دینی خودمان معنا دارد، استفاده کنیم
پ - پیشرفت از منظر قرآن
در دنیای امروز هر نوعترّقی، تکامل و پیروزی انجام بگیرد، اگر چه دربُعد مادی و همراه با گناه، انحطاط، ظلم و تجاوز باشد بدونتوجّه به قانون الهی آن را پیشرفت می دانند؛ ولی فرهنگ قرآن کریم، قوانین تشریعی الهی را که از طرف خدا آمده است،مکمّل قوانین تکوینی آفرینش و خلقت می داند، چنانچه هرتمدّنی، برنامه عملی آنها با قوانین الهی و تکوینی منطبق تر باشد و برای خدا عمل کنند باشد، آنتمدّن را پیشرفته می داند، و برنامه خواسته های مادیی آنها هم حساب شده تر خواهد بود؛ ولی هرتمدّنی که پایبند به قوانین الهی و انبیا نباشد و فرهنگ پذیرش قوانین الهی را نداشته باشد، آن را علاوه بر این کهتمدّن نمی داند، پیشرفت هم به حساب نمی آورد و مسیر آن را به سوی انحطاط و نابودی می انگارد؛ بنابراین لازم است به آیات ذیل توجه شود:»فأما من طغی و آثر الحیاه الدنیا فإن الحجیم هی الماوی«؛پس هرکس از حکم شرع خدا سرکش و طاغی شد، و زندگی دنیا را برگزید، دوزخ جایگاه اوست - نازعات،آیه:. - 39-37
قرآن محدود کردن زندگی به پیشرفت های مادی را نه تنها پیشرفت در تمدن نمی داند، بلکه نوعی طغیان بر می شمارد که موجب عذاب خواهد شد. در مورد فرعون که پیشرفت مادی فوق العاده ای داشت و در شمار ارکان تمدن بشری در تاریخ شناخته می شود، قرآن کریم می فرمایند:»و قال موسی ربنا إنک آتیت فرعون و ملاه زینه و أموالارض فی الحیاه الدنیا ربنا لیضلو أعن سبیلک ربنا اطمس علی أموالهمم و اشدد علی قلوبهم فلا یؤمنواحتی یروا العذاب الألیم« و موسی به پروردگار خود عرض کرد بارالها تو به فرعون و فرعونیان در حیات دنیا ملک و اموال و زیورها بسیاری بخشیدی که بدین وسیله بندگان را از راه تو گمراه کنند، بار خدایا اموال آنها را نابود گردان و دل هایشان را سخت بربند، که اینان هرگز ایمان نیاورند تا هنگامی که عذاب دردناک را مشاهده کنند - یونس،آیه:. - 88
به دنبال آن قرآن کریم می فرماید:» دعای موسی مستجاب شد و فرعون غرق گشت و بدنش به عنوان نشانه و عبرت باقی ماند« این آیات در قرآن به عنوان نمونه ذکر شده است؛ زیرا بیشتر آیات تاریخی قرآن زندگیملّت هایی است که با پیامبران به مخالفت برخواستند. از منظر قرآن حیات آنان را غیرمعقول، دردآلود، فاسد، گمراه و گرفتار عذاب قهر الهی بود؛ در مقابل زندگی پیروان انبیا را در مسیر پاکی، آرامش، عدم خوف، گوارا، مطمئن و حسن عاقبت معرفی می نماید. اگر فلسفه تاریخی قرآن کریم جمع آوری شود به دست می آید که قرآن کریم چهرهتمدّن منهای خدا را، سیاه و درد آلودمعرّفی می کند.
برای رسیدن به پیشرفت با درنظر داشت معیاری به نام دین باید حتما با عوامل پیشرفت و موانع آن آشنا شد تا بتوان از این راه دشوار عبور کرده و به آنچه مطلوب و مورد توجه است، رسید. چه بسیار جوامعی که گرفتار اسراف و ریخت و پاش های مالی و... شده اند و چاره اندیشی و آتیه نگری نداشته اند و سقوط نموده اند... ولی در عوض جوامعی هم بوده اند که با برنامه ریزی و مدیریت صحیح در کنار باروری خلاقیت و ابتکار و استفاده بهینه از فرمت ها، تلاش و پیگیری های اساسی و مستمر و... روز به روز مسیر پیشرفت و تعالی را طی کرده اند.
عوامل پیشرفت جامعه اسلامی الف - عوامل اعتقادی و اخلاقی .1ایمان و خدا باوری
ایمان، عامل بزرگ پیشرفت به شمار می رود، چنان که خواجه طوسی می نویسد: ایمان عبارت است از باور داشتن؛ و این باور داشتن، اثرات شگرفی در زندگی، رشد و پیشرفت انسان بر جای می نهد؛ چرا که باور عمیق، قدرت تحمل انسان را بالا می برد، روح امید و فداکاری به انسان می بخشد، زندگی را شاداب و پرنشاط می سازد. آفت تشویش و اضطراب را از دل و جان دور کرده ابرهای تیره و تار دلهره ها و امواج شکننده ترس و اندوه را از آسمان زندگی بشر محو می کند
