بخشی از مقاله
چکیده
هدف اصلی مقاله حاضر بررسی عوامل کوتاهمدت و بلندمدت تعیینکننده نرخ ارز حقیقی در ایران است و در آن بهطور مختصر مفاهیم و روشهای اندازهگیری نرخ ارز حقیقی در قالب مفاهیم داخلی و خارجی بیانشده و مروری بر مطالعات تجربی انجامشده بر روی نرخ ارز حقیقی در داخل و خارج از ایران انجامگرفته است
بررسی موردنظر در این مطالعه با استفاده از دادههای فصلی طی دوره 1353 تا 1390 انجامشده است و در آن متغیرهای اساسی مؤثر بر نرخ ارز حقیقی درجه باز بودن، رابطه مبادله تجاری، نسبت درآمد ملی، قیمت نفت و عرضه پول در نظر گرفتهشده است. بدین منظور از الگوی خود همبسته با وقفه توزیعشده - ARDL - استفاده گردیده است. از تخمین معادلات چنین نتیجهگیری میشود که در بلندمدت نرخ ارز حقیقی با درجه باز بودن و عرضه پول رابطهای معنادار و مثبت دارد. همچنین اثر نسبت درآمد ملی و قیمت حقیقی نفت بر نرخ ارز حقیقی معنادار و منفی است.
-1 مقدمه
انحراف نرخ حقیقی ارز1 از مسیر تعادلی بلندمدت که اغلب بهصورت ارزشگذاری بیشازحد2 پول ملی اتفاق میافتد، نهتنها در کوتاهمدت تأثیر نامطلوبی بر عملکرد اقتصادی یک کشور دارد، بلکه در بلندمدت مانع شکلگیری بخش قابلمبادله در اقتصاد میشود. بهعلاوه، نوسانات نرخ حقیقی ارز نشاندهنده بیثباتی و عدم قطعیت درروند قیمتهای نسبی بوده و درنتیجه، آثاری مانند افزایش ریسک، کوتاهتر شدن افق سرمایهگذاری، هزینههای بالای تعدیل - به دلیل جابهجایی بین بخشی منابع - و بیثباتی بازارهای مالی - به دلیل انتظارات تغییر نرخ ارز و نوسانات نرخ بهره - را به همراه خواهد داشت.
ازاینرو شناخت عوامل مؤثر بر نرخ ارز حقیقی بهمنظور اعمال سیاستهایی برای تعدیل و ثبات بلندمدت آن، همواره موردنظر پژوهشگران و محققین بوده است. علیرغم اینکه انحراف از مسیر تعادلی بلندمدت نرخ ارز یکی از نگرانیهای اصلی سیاستگذاران ارزی است، کارشناسان در مورد نرخ واقعی تعادلی بلندمدت ارز به یک توافق نظر کلی نرسیدهاند. لذا در این مقاله سعی شده به عوامل مؤثر بر نرخ ارز حقیقی رسیدگی شود.
-2 مفاهیم نرخ ارز
-1-2 تعریف ارز
منظور از ارز به مفهوم وسیع کلمه عبارت است از کلیه وسایل پرداختهای خارجی اعم از پول رسمی و پول تحریری، شبه پول و اسناد مالی و تجاری از قبیل برات، سفته و اوراق بهادار دیگر است که در پرداختهای بینالمللی پذیرفتهشده و بهکاربرده میشوند. ارز اسکناس شامل پول رسمی کشورهای خارجی و ارز تحریری شامل پولهای خارجی شامل چکهای مبتنی بر سپردههای دیداری خارجی است. لیکن به معنای محدود کلمه منظور از ارز معمولاً " اسکناس و ارز تحریری یعنی نقدینگی آنی در دست عاملان اقتصادی است.
-2-2 تعریف نرخ ارز
به هر نوع پول رایج خارجی ارز گفته میشود. دو نوع تعریف برای نرخ ارز متداول است.
تعریف اول: به ارزش یک واحد پول رایج داخلی برحسب پول خارجی، نرخ ارز اطلاق میشود. بنا بر آنچه در نشریه آماری صندوق بینالمللی پول آمده است، این تعریف در 24 کشور از میان 137 کشور جهان منجمله زلاندنو، سوئیس، انگلستان، غناو... رایج است. تعریف دوم: به ارزش یک واحد پول رایج خارجی برحسب پول داخلی، نرخ ارز گفته میشود که بیش از یکصد کشور جهان، نرخهای ارز خود را بدین گونه گزارش میکنند.
-3-2 انواع نرخ ارز
نرخ ارز اعم از اینکه در بازار آزاد تعین شود یا توسط مقامات پولی یک کشور اعلام شود، در حالت کلی به شکل نرخ ارز اسمی، مؤثر و حقیقی قابلتقسیم است. که به مختصری از هرکدام آنها میپردازیم.
-1-3-2 نرخ ارز اسمی
نرخ ارز اسمی را میتوان بهصورت واحدهایی از پول داخلی در مقابل یک واحد از پول خارجی و یا بالعکس تعریف نمود. در نظام نرخ ارز ثابت، نرخ ارز اسمی توسط مقامات پولی کشور یا بانک مرکزی اعلام میشود. درحالیکه نرخ موردنظر در نظام شناور از طریق نیروهای حاکم بر بازار تعین میشود.
-2-3-2 نرخ ارز مؤثر
اصطلاح نرخ ارز مؤثر دو معنا دارد. در یک معنا به نرخ ارزی اشاره دارد که توسط اثر متوسط تعرفهها، یارانهها و دیگر عواملی که هزینه واردات در داخل و هزینه صادرات به داخل برای خارجیان را متأثر میسازد، تعدیلشده باشد. محاسبات مربوط به نرخ ارز مؤثر به معنای فوق به دلایلی مانند قابلتوجه انواع سهمیهها و موانع تجاری بر تغییرات مداوم آنها بسیار دشوار است.
-3-3-2 نرخ ارز حقیقی
در اکثر مطالعات نرخ ارز حقیقی بهصورت نسبت قیمت کالاهای مبادلهای - 6 - ، به قیمت کالاهای غیر مبادلهای - 7 - ، تعریف میشود - ادوارد8،. - 1989 این تعریف مجموعه عواملی را که جهت تخصیص منابع رابین کالاهای مبادلهای و غیر مبادلهای تعیین میکنند در خود جای میدهد.
تعریف دیگر برای نرخ ارز حقیقی وجود دارد مبتنی بر نظریه برابری قدرت خرید9 است. در این تعریف نرخ ارز حقیقی بهصورت حاصلضرب نرخ ارز اسمی در سطح قیمتهای جهانی تقسیمبر سطح قیمتهای داخلی است. پس نرخ ارز حقیقی در این حالت نشاندهنده قیمت نسبی تولید یا مصرف خارجی به تولید یا مصرف داخلی خواهد بود.
-3 پیشینه تحقیق مطالعات داخلی:
طاهری فرد، به تأثیر تغییرات درآمدهای نفتی بر نرخ واقعی ارز در ایران پرداخته است و نشان میدهد که افزایش درآمد حاصل از صدور نفت موجب کاهش نرخ واقعی ارز میگردد. سیاست افزایش مالیات بر واردات - با یک وقفه زمانی - و کاهش ارزش پول داخلی در مقایسه با سایر سناریوها بیشترین تأثیر را به ترتیب در کاهش و افزایش نرخ واقعی ارز طی دوره موردبررسی داشته است.
قاسملو، طبق الگوی تنظیمی توسط وی، عوامل تأثیرگذار بر تغییرات نرخ واقعی بالفعل ارز در ایران شامل شرایط تجاری، محدودیتهای تجاری ایران، پیشرفت فنآوری در داخل، میزان درآمد واقعی نفت و میزان مازاد عرضه پول است
حسینی در رساله خود بیان میدارد که رفتار بلندمدت نرخ ارز واقعی در ایران ب وسیله متغیرهایی نظیر نرخ مبادله خارجی، حجم مخارج دولت و تعرفههای وارداتی تعیین میشود و همچنین نشان دادهشده که مهمترین عامل انحراف نرخ واقعی ارز از مسیر تعادلی وجود موانع تجاری و رشد بازار غیررسمی ارز در حجم وسیع است
در مطالعهای که توسط خالصی انجامشده، اثرات مخارج دولت بر نرخ اسمی واقعی ارز در ایران موردبررسی قرارگرفته است. نتایج حاصل از تخمین، نشاندهنده این است که مخارج دولت با نرخ مؤثر اسمی و نرخ واقعی ارز رابطه بلندمدت مثبت و هم جمعی دارند.
نادری و لاشجردی، به تجزیهوتحلیل نامیزانی نرخ واقعی ارز در ایران پرداخته و معتقد است که نرخ واقعی ارز در هر دوره تحت تأثیر دودسته عوامل قرار میگیرد. دسته اول عوامل اساسی هستند که تعیینکننده میزان تعادلی نرخ واقعی ارز میباشند. دسته دوم عوامل کوتاهمدت بوده که شامل سیاستهای پولی و مالی اقتصاد کلان میباشند.
درصورتیکه این سیاستهای پولی و مالی ناسازگار با عوامل اساسی اعمال گردند، موجب انحراف نرخ واقعی ارز از سطح تعادلیاش میگردد. پدیده نامیزانی نرخ واقعی ارز نیز به دو قسمت متمایز قابلتفکیک است:
- 1 نامیزانی ناشی از سیاستهای ناسازگار اقتصاد کلان - نامیزانی نوع اول - که همان اختلاف بین نرخ واقعی بالفعل ارز - ARER - و نرخ واقعی تعادلی ارز - ERER - است.
- 2 نامیزانی ساختاری - نامیزانی نوع دوم - که به مفهوم روند نزولی - ERER - است. با توجه به نتایج تحقیق حاضر نامیزانی نرخ واقعی ارز هم از نوع اول و هم از نوع دوم در ایران وجود دارد.
مهر آرا، در مقاله خود تحت عنوان "نرخ ارز حقیقی تعادلی و عوامل تعیینکننده آن در اقتصاد ایران" و با استفاده از متغیرهای اساسی تعیینکننده نرخ ارز حقیقی تعادلی شامل رشد تکنولوژی، موقعیت سیاستهای پولی و مالی، شاخص تعرفه و تراز منابع روابط بلندمدت مربوط به نرخ ارز حقیقی صادراتی و وارداتی مبتنی بر یک دستگاه هم انباشته همزمان شناسایی و برآورد کرده و اثرات متقابل متغیرهای الگو را توسط توابع عکس العمل آنی و تحلیل واریانس تحلیل کرده است. نتایج حاصله نشاندهنده آن است که تراز منابع - تحولات بخش خارجی - بیشترین سهم را در نوسانات نرخ ارز حقیقی و اسمی داشته است.
شکیبایی، در مقاله خود تحت عنوان " بررسی رابطه بلندمدت بین نرخ ارز و قیمتهای نفت در کشورهای اوپک" جهت برآورد رابطه بلندمدت بین نرخ ارز حقیقی و قیمت حقیقی نفت از دادههای ماهانه و تلفیقی طی دوره 1995 تا 2006 استفاده کرده است و با آزمون رابطه همجمعی نتیجه گرفته که بین نرخ ارز و قیمت نفت رابطه بلندمدت وجود دارد
مطالعات خارجی:
ادواردز یک مدل نظری از رفتار نرخ واقعی ارز را توسعه داد و یک معادله کاربردی برای تخمین پویاییهای نرخ واقعی ارز ارائه نمود.
