بخشی از مقاله
چکیده
غم یکی از بُنمایههاي اصلی عرفان و ادبیّات عرفانی است که بهصورتهاي مختلف در آثار ادبا و عرفا نمود یافته است. گاهی به شکل شکوه از یار و بیوفایی او و گاهی گله از غدر و مکر روزگار و دهر و گاهی به شکل غم حاصل از درد فراق و هجران.عارفان و ادیبان بسیاري در آثار خود غم را بهکار بردهاند. باباطاهر در زمرة نخستین گویندگانی است که غم در دوبیتیهاي او بسامد بالایی دارد. غم او غمی است عارفانه و عاشقانه که منبعث از ترك دنیا و مافیهاست. غم باباطاهر غمی است پسندیده نه مذموم. نویسندگان این سطور در این پژوهش غم و اشکال آنرا در دوبیتیهاي باباطاهر، بررسی و تحلیل نمودهاند و به این نتیجه رسیدهاند که باباطاهر علیرغم آن که دلسوخته از غم عشق است ولی باز هم خواهان ماندگاري این عشق در وجود خود است و در پی رهایی از آن نیست. او این غم را ترحیب می نماید و قدومش را مبارك میشمرد. اگر باباطاهر در ابیاتی، از غم دنیا نیز سخن گفته است این غم و گلایه، نه از محبت دنیا و توجه به نعمتهاي آن است، بلکه ناشی از بیمهري و ناسازگاري دنیا در افکندن حجب فراق و حرمان بین او معشوق است.
کلیدواژهها :غم، ترانه، فراق، حرمان، باباطاهر.
-1 مقدمه
»باباطاهر عریان، عارفی سوتهدل و قلندري روشنضمیر، یکی از یاران شاخونشین لرستانی بوده و از رهبران و امیران لر بوده که بین سالهاي 406 تا 407 میزیسته است« - سجادي، . - 149 : 1382
»وي پیري روشن ضمیر و با تقوي و مردي دانشمندو پارسا و آشنا به اصطلاحات علم عرفان بوده و تألیفاتی به عربی و فارسی دارد« - مقصود: 1376، . - 3 علاوه بر دوبیتیهاي دلنشین او که بر هر دلی مینشیند، مجموعه کلمات قصار که به غلط به عین القضات همدانی نسبت داده اند - همان ، - 58 اثر دیگر اوست.دوبیتیهاي باباطاهر که مهمترین و معروفترین اثر اوست ساده و روان است و مورد اقبال مخاطبان گوناگون از هر دسته وصنفی است. زرین کوب معتقد است: »خاصیّت عمدهشان - دوبیتیهاي باباطاهر - شفاهی بودنشان است« - زرینکوب،160،. - 2387
اما آنچه مسلم است علاوهبر رسایی و سادگی دوبیتیهاي باباطاهر، عرفان و اندیشه پاك وي نیز مغناطیس دلها گردیده است.از طرفی روي سخن این عارف گران سنگ با عامه مردم است نه با اصحاب قدرت و شوکت. براي همین بیشتر به دلها می نشیند. بهعلاوه مضامینی را در اشعارش به تصویر میکشد که براي مردم مأنوس و قابل لمس است طوريکه میتوان آنها را
در زمرة شاعرانه اهل ذوق و دلسوختگان عاشق بهشمار آورد. عاشقانی که بهدلیل فراق از یار، بار غم و اندوه را به دوش میکشند و شب را با درد و رنج سپري میکنند. باباطاهر با این دلسوختهها همنشین میشود زیرا که با آنها درد مشترك دارد:
نواي ناله غم اندوته دو نو عیار قلب خالص بوته دو نو
بوره سوتهدلان وا هم بنالیم که قدر سوتهدل دلسوته دونه - بابا طاهر، - 20
»مسلک درویشی و از خود فانی بودن او قطع علاقه اش از ظواهر دنیوي و عدم توجه به کمالات صوري و معنوي که شیوة عارفان حقیقی است بابا طاهر را از جنبه خودبینی و خویشتن گرایی دور ساخته و موجب شده که او هیچگاه در صدد عیون اعمال و شرح حال خویش و چنین و چنانی براي خود برنیاید و به گرد خویش تار موهوماتی - به مانند آنچه را که ما میبینیم او میداند - نتند و در واقع باید اذعان نمود که این عارف ربانی مافوق تصورات مادي و قیل و مقالهاي عادي سیر میکرده و افکار او در سطح عالیتر از امثال و اقرانش جولان داشته، وي به اوصاف متقین آراسته و از استغناي طبع آزاد مردان بهرهمند بوده آنچه را که دیگران میگفته اند او عمل نموده و آن کسوتی را که سایرین براي پوشش آن تن میدریدهاند او از تن دریده و خود را از آنها عریان ساخته و بدین جهت هم لقب عریان یافته« - مقصود: 1376 ،. - 3
-2 پیشینه پژوهش
در مورد پیشینه پژوهش با ارجاع به پایگاههاي مختلف علمی و فهرست مقالات ایرج افشار و سایت رسمی کتابخانههاي ایران، در زمینه دوبیتیهاي باباطاهر تاکنون پژوهشی راجح به غم و انواع آن صورت نگرفته و این عنوان بدین جهت، موضوعی کاملأ بکر و تازه است.
-3 پرسشهاي تحقیق:
-1 غم در دوبیتیهاي باباطاهر چگونه مطرح شده است؟
-2 آیا میتوان غم را از موتیفهاي اصلی شعر باباطاهر به حساب آورد؟
-3 آیا غم در تغییر محتوایی دوبیتیهاي باباطاهر نقش دارد؟
-4 روش تحقیق
این تحقیق به صورت تحلیلی – توصیفی است بدین صورت که نخست غم در دوبیتیهاي بابا طاهر استخراج شده سپس با مراجعه به منابع معتبر، طبقه بندي و بررسی شده است.هزار آتش به جان افروته دیرم هزاران مدعی را سوته دیر - بابا طاهر: - 9هزاران غم بدل اندوته دیرم به یک آه سحر کز دل بر آرم
-5 غم در دوبیتیهاي باباطاهر:
غم بهعنوان یکی از مهمترین تأثرات روحی انسان بهشمار میرود. شاعران زیادي در آثار خود به غم و جلوههاي آن پرداختهاند.عرفا نیز به تأثیر و تأسی از قرآن و احادیث و روایات، غم را به دو نوع کلی مجازي و حقیقی و یا محمود و مذموم تقسیم کرده اند. اما باباطاهر این عارف وارسته از آنجایی که هیچ توجهی به دنیا و ما فیها نداشت، تنها غمش، غم حقیقی و محمود است و بس.
-6 انواع غم از دید باباطاهر
غم در دوبیتیهاي بابا طاهر به اشکال مختلفی مطرح شده است و آن چه که از بررسی این موتیف در ابیات او برمیآید این است که غالب این غمها منبعث از فراق و هجران یار و بیوفایی روزگار و دنیاست.باباطاهر گریزان از دنیا، ازتعلقات دنیوي روي گردانده و از همه هستی عشق و غم آن را برگزیده است. غم او غمی سوزان که با یک آه شرر بار نهاد گوینده را به آتش میکشد و به خاکستر مبدّل میسازد:
او با وجود این غم دیگرجهان را هم چون» گلخن« می بیند و این یار است که یاد او و بود او هستیاش را گلستان میکند، چرا که او را »گلبنی« میبیند که با آمدنش جان به مرده باز میگردد.
بی ته گلشن به چشمم گلخن آیو وا تخ گلخن به چشمم گلشن آیو
گلم ته گلبنم ته گلشنم ته که وا ته مرده را جان بر تن آیو - همان: - 28
او حاضر نیست این غم را با »گنج رایگان« عوض کند و آن را بر »عمر جاودان« ترجیح میدهد.وجود این غم موجب گردیده است که این عارف پاکباز »کفی از خاك کوي« یار را بهتر از نملک جهان« بداند.
غم عشقت زگنج رایگان به وصال تو ز عمر جاودان به
کفی از خاك کویت در حقیقت خدا داند که از ملک جهان به - همان: - 19
این غم او را دچار حیرت و سرگشتگی کرده و خونین دل و حیران در پی معشوق است و این سرگردانی را از فلک کینه توز
میداند که میان عاشق و معشوق حجاب هجران میافکند.
فلک از کینه کی گذاره رود خون از دل غمدیدة مو
-1 غم عشق الهی -2 غم عشق مجازي -3 غم فراق -4 غم دهر
ما حصل غمهایی که در دوبیتی هاي بابا طاهر آمده است میتوان در چهار دسته طبقه بندي کرد.
1-6 غم عشق الهی
عشق ودیعهاي است الهی که در وجود انسان نهاده شده و با ذات و فطرت وي عجین گشته است. در تعریف و تفسیر عشق، آنرا از عشقه، گیاه پیچک گرفتهاند.قال ابن عربی: »العشقه شجرهٌ یُقالُ لها البلابه تخضُر ثُمﱠ تدﱠقُ ثُمﱠ تَصَفّرو من »لک اشتقاق العاشق« - مینوي، . - 44 :1346
