بخشی از مقاله
چکیده
حفظ و شکوفایی محیط زیست موضوع جداي ناپذیر در پدیده توسعه پایدار است. در حال حاضر یکی از نگرانی هاي موجود جامعه بشري، نقش آلوده ساز فاضلابهاي شهري و ورود آن به اراضی کشاوري، آب هاي سطحی و زیر زمینی است. هم اکنون بر اساس روند رو به رشد جمعیت شهري زنجان و افزایش مصرف و هدر رفت منابع آب و تولید فاضلاب، توجه به پایداري محیط زیست را امري ضروري و دور از اجتناب نموده است. در این مقاله سعی بر این است به نقش فاضلاب هاي شهري زنجان به عنوان یکی از مهم ترین آلاینده هاي بخش کشاورزي محدوده شهر زنجان توجه گردد. یافته هاي این بررسی حاکی از آن است به سبب نبود سیستم فاضلاب شهري در قسمت اعظم شهر زنجان، فاضلاب شهري تولید شده به سوي اراضی کشاورزي و رودخانه زنجان رود هدایت می شود. به سبب این امر قسمت عمده اي از اراضی کشاورزي محدوده شهر زنجان از میزان آلودگی بیشتري برخوردار است. همچنین در این محدوده به دلیل گسترش اراضی اراضی زراعی قسمت عمده اي از محصولات کشاورزي همچون سبزي و صیفی تولید می گردد. با توجه به بررسی هاي صورت پذیرفته اجراي کامل شبکه فاضلاب و تصیفه فاضلاب شهري و بازیافت دوباره آن در یک نظام مدیریت بهینه منابع آب و تبدیل این ماده مزاحم به منبعی مهم در بخش کشاورزي پیشنهاد می گردد.
واژههاي کلیدي: فاضلاب شهري، کشاورزي، توسعه پایدار، زنجان.
-1 مقدمه
در یک دیدگاه آرمانی شهر را میتوان محل تجمع انسانها، تجلیگاه اندیشه، هنر، فرهنگ، صنعت، تولید و ... دانست. شهرها به سبب برخورداري از ویژگیها، کارکردهاي خاص هماکنون با تمرکز شدید جمعیت روبرو هستند. وجود شرایط و امکانات نسبی، جاذبههاي فراوانی را براي سکونت و شکلگیري پدیده شهرنشینی و بالطبع شهرگرائی فراهم نموده است.پدیده شهرنشینی در اکثر کشورهاي درحالتوسعه جهان به سبب فقدان زیرساخت ها، امکانات و نبود مدیریت پایدار شهري، منجر به بروز مشکلات و نارسائیهاي فراوان در ابعاد و جنبههاي گوناگونی گردیده است. دراینبین یکی از قربانیان مهم، محیطزیست است. گسترش فیزیکی ناموزون شهر، رشد جمعیت نامتعارف، ساختوسازهاي بی شمار، فشار مضاعفی را بر ساختار و بنیانهاي زیستمحیطی را به همراه مصرف و هدر رفت منابع پایه همچون آب را فراهم نموده است.
بشریت در دهه هاي گذشته شاهد رشد و شکوفایی بیسابقهاي بوده است و رشد اقتصادي جهان بیش از سه برابر و از سال 1970 بر جمعیت جهان نیز بیش از سه میلیارد نفر اصافه شده است؛ اما این رشد با آلودگی محیطزیست و کاهش منابع طبیعی همراه بوده است. مدل رشد فعلی و سوء مدیریت در بهرهبرداري از داراییها و منابع طبیعی، درنهایت میتواند توسعه انسانی را تضعیف کند .[1] جهان امروز با مجموعهاي از معضلات اقتصادي، اجتماعی و بهویژه زیستمحیطی دستبهگریبان است که دامنه این معضلات بهویژه معضلات زیستمحیطی هرروز پیچیدهتر میشود. به همین دلیل موضوع حفاظت از محیطزیست بهعنوان یکی از مهمترین مسائل و مشکلات جامعه جهانی در کانون توجه جامعه جهانی قرارگرفته است .[2]
ازجمله نگرانیهاي موجود در اکثر کشورهاي جهان تولید فاضلاب است. این پدیده با کمیت و کیفیت خاص، هماکنون در آن دسته از کشورهاي جهان که به سبب مسائل و مشکلات فنی و اقتصادي توانایی مدیریت و بهره برداري بهینه از منابع آب را ندارند بهعنوان یک معضل زیستمحیطی مطرح گردیده است. رها شدن فاضلابهاي شهري، صنعتی و کشاورزي به طبیعت در کنار مصرف شدید آب آسیبهاي جبرانناپذیري را در پی داشته است. از سویی به سبب فقدان سیستم مدیریت منابع آب، فاضلابهاي تولیدشده مستقماًی وارد محیطزیست شده اثرات مخربی چون تهدید سلامت انسان، گیاهان و جانوران، کاهش بهرهوري اقتصادي، از بین رفتن کیفیت آب را به همراه داشته است.
سه عامل عمده افزایش جمعیت و شهرنشینی، توسعه صنعت و کشاورزي و ضعف مدیریت منابع آب، نهتنها به نیاز مصرف آب بهویژه آبهاي شیرین افزوده، بلکه زمینههاي نقصان کیفیت و آلودگی شدید منابع آبی جهان را هموار کرده است. شهرنشینی سریع و گسترش فعالیتهاي صنعتی و کشاورزي از طریق دفع پسابهاي کشاورزي، صنعتی و فاضلابهاي خانگی در مناطق فاقد سیستمهاي جمعآوري و تصفیه فاضلاب، از دلایل اصلی آلودگی آبهاي جهانی محسوب میشوند .[3]بحران زیستمحیطی حاضر با گسترش پدیده شهرنشینی در کشورهاي درحالتوسعه جهان همچون ایران، نمودي آشکار از عدم همخوانی سیستم مزبور با شاخصها و معیارهاي توسعه پایدار است.
در حال حاضر نابسامانیهاي زیستمحیطی، گریبان گیر شهرهاي کشورهاي درحالتوسعه جهان شده است؛ و متأسفانه به سبب کمبودها، ضعفها، مشکلات اجتماعی و اقتصادي نمیتوان امیدوار به تحقق و تجلی اهداف توسعه پایدار بود. با توجه به دیدگاه سیستمی، انسان در چرخه حیات، تأثیرگذار و تأثیرپذیر است و طبیعت در این جدال نابرابر تنها قربانی عملکرد غلط و نابرابر انسان با طبیعت است.دفع فاضلابهاي شهري و مواد مضر و خطرناك خروجی از کارخانهها و صنایع تولیدي، از مسائل مهم جهان امروز است. دفع نادرست فاضلاب در بسیاري از شهرهاي کشورهاي توسعهنیافته، محیط را بهگونهاي آلوده کرده که مردم این نقاط در معرض بیماريهاي عفونی، انگلی و بیماريهاي ناشی از عناصر سمی قرارگرفتهاند. از طرفی وجود این آلودگی در محصولات کشاورزي، در سطح گسترده تري سبب شیوع بیماريهاي گوناگون شده است .[4]
کشاورزي ازجمله مهمترین فعالیتهاي اقتصادي است. این فعالیت در حاشیه شهرها و در گستره طبیعی به سبب نیاز روبه افزایش جمعت در حال انجام است. در این بین تحقق پدیده توسعه در ابعاد و جنبههاي گوناگون بدون توجه ساختاري و بنیادي به بخش کشاورزي امکان پذیر نخواهد بود.یکی از نگرانیهاي عصر حاضر افزایش جمعیت جهان علیالخصوص جمعیت شهري است. افزایش تعداد جمعیت شهرها، گسترش واحدهاي صنعتی، خدماتی و کشاورزي در جهت تأمین نیازهاي جامعه در حال رشد، منجر به بالا رفتن میزان مصرف آب و درنهایت تولید فاضلاب هاي شهري و گسیل آن به طبیعت اطراف شهرها گردیده است. فاضلابهاي شهري با مخلوطی از مواد آلوده شیمیایی و غیرقابل تجزیه با ورود به سفرههاي زیرزمینی و هجوم به اراضی کشاورزي از ابعاد و جنبههاي گوناگون منابع آبوخاك را با آلودگی شدیدي روبرو نموده است. مجاورت اراضی کشاورزي در حاشیه شهرها و مراکز صنعتی شرایط کاملاً مناسبی را براي ورود منابع آلاینده به چرخه تولید بخش کشاورزي فراهم نموده است.در سالهاي اخیر به دلیل رشد جمعیت و توسعه شهرنشینی، صنعت و کشاورزي، مصرف سرانه آب و بهتبع آن تولید فاضلاب نیز افزایش چشمگیري یافته است .[5]
-2 قلمرو تحقیق:
محدوده موردمطالعه در این بررسی شهر زنجان در استان زنجان است. این شهر با توجه به تقسیمات سیاسی، بینَ34 و ْ36تا َ34و ْ36 عرض شمالیو َ14و ْ48تا َ44و ْ48 طول شرقی واقع گردیده است. شهر زنجان بر اساس نتایج سرشماري 1390، داراي 386851 نفر جمعیت است. جمعیت این شهر بر اساس نتایج اولین سرشماري - 1335 - ، حدود 47457 نفر بوده است. بر این اساس جمعیت شهر زنجان طی سرشماريهاي 1335-90 داراي رشد 3/89 درصد بوده است.
-3 پیشینه تحقیق:
ربیعی فر - 1392 - ، در ارزیابی توسعه پایدار شهر زنجان از دیدگاه زیست محیطی بر پایه تکنیک SWOT، شهر زنجان را ازجمله شهرهاي کشور شناسایی نموده است که به سبب مسائل زیستمحیطی همچون نبود سیستم دفع فاضلاب شهري با آلودگی شدید رودخانه زنجان روبرو است.شهسواري پور - 1390 - ، در بررسی آلودگی میکروبی رودخانه هراز و تعیین کاربريهاي مجاز آب رودخانه با توجه به استانداردهاي جهانی، به محدودیت منابع آب و افزایش احتمال آلودگی آبها به انواع آلایندهها در اثر فعالیتهاي انسانی پرداخته است. نتیجه بررسی مزبور حاکی از آن است بعضی از مواد آلوده در آبهاي رودخانه هراز در مقایسه با استانداردهاي جهانی به دلیل انواع فاضلابهاي خانگی، شهري، کشاورزي از حد استاندارد بسیار بالا است.
شالابی - 2011 - ، در بررسی تهدیدات و چالشهاي توسعه پایدار کشاورزي و روستایی مصر کشاورزي مصر را با چالشهاي متعددي روبرو میبیند. مسائلی همچون زمین، تخریب منابع طبیعی و مسائل زیستمحیطی، رشد جمعیت، ضعف در خدمات پشتیبانی و نهادي در کنار وجود محدودیتها و فقدان سیاستهاي توسعه کشاورزي منجر به وارد آمدن آسیبهاي متعدد شده است. فصیحی - 1393 - ، بررسی منابع و پیامدهاي جریان فاضلابهاي شهري و صنعتی در روستاهاي بخشی از حریم جنوبی، به بررسی رشد کنترل نشده جمعیت منطقه شهري تهران پرداخته است. به سبب این امر فاضلابهاي شهري به سبب تبعیت از شیب زمین به حریم جنوبی شهر سرازیر شده و بخش عمده اي از فاضلابها بدون طی فرایند تصفیه براي آبیاري مزارع به کار گرفتهشده است.
نتایج حاکی از تأثیرگذاري این امربر زندگی ساکنان منطقه، زایل شدن ظرفیت اکو توریستی منطقه، دگرگونی در ساخت اجتماعی جمعیت، تغییر نوع کشت، آلودگی محصولات کشاورزي، دام و گسترش نیزارها در اثر جریان آبهاي آلوده در منطقه و استفاده از آنها در آبیاري دارد.محمدي - 1389 - ، در بررسی راهکارهاي مناسب کنترل آلودگی و تصفیه پسابهاي ورودي به رودخانه کشف رود مشهد با رویکرد استفاده مجدد از آنها، به آلودگی آب و منابع آبی و اثرات مخرب آن بر سلامت انسان و محیطزیست پرداخته است. نتیجه بررسی مزبور حاکی از آن است با براي به حداقل رساندن اثرات مخرب کوتاهمدت و بلندمدت این آلودگیها برنامهریزي همهجانبهاي صورت گیرد.عبدي - 1386 - ، در بررسی تأثیر استقرار شهركهاي صنعتی استان زنجان بر روي سفره هاي منابع آب زیرزمینی و محلهایی که داراي آثار منفی در آلودگی منابع آب زیرزمینی هست را تأیید میکند.
-4 محیطزیست و توسعه پایدار
توسعه پدیدهاي پویا و دینامیک است. این پدیده هرروزه به سبب شرایط اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و محیطی حاکم بر جامعه انسانی، ازنظر محتوایی و عملکردي در حال تغییر و تحول است. جهان در حال حاضر با چالشها و بحرانهاي اجتماعی، اقتصادي و زیستمحیطی متعددي روبرو است. رفتار و عملکرد منفی جامعه بشري منجر به بروز مسائل و مشکلات متعددي همچون افزایش جمعیت، فقر، بی کاري، مهاجرت، مصرف بیرویه منابع طبیعی، آلودگیهاي زیستمحیطی و ... گردیده است؛ این امر ضرورت تغییر در نگرشها و رویکرد جهانیان را در جهت تغییر وضعیت حاکم بیشازپیش آشکار مینماید.گزارش بروتلند توسعه پایدار را بهصورت زیر تعریف کرده است، توسعهاي که نیازهاي زمان حال را تأمین میکند، بدون آنکه توانایی نسلهاي آتی در پاسخگویی به نیازهایشان را به خطر اندازد .[6]
تعریف از توسعه پایدار بسیار ساده است، ایده توسعه پایدار این است آینده ما باید بهتر و سالم تر از وضعیتی باشد که در حال حاضر در آن قرار داریم، این ایده جدیدي نیست، اما راهحل قابل درك است. نه مدرن است و نه پست مدرن، توسعه پایدار، نیاز به درکی درست از جهان طبیعی و جهان اجتماعی و انسانساخت دارد.[7] در حال حاضر مفهوم توسعه پایدار بهعنوان یک بحث جهانی تبدیلشده است، نقشآفرینان زیادي از این عبارت در جهت بیان دیدگاههاي مختلف اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی خود در جامعه استفاده مینمایند.[8]سازمان ملل متحد نقش کلیدي توسعه را در مفاهیم پایداري و جنبشهاي پایداري در مقیاسی جهانی موردتوجه قرار داده است. موضوع پایداري در سطح بینالمللی ابتدا در سال 1972 در اجلاس سازمان ملل متحد در مورد محیطزیست مطرح
