بخشی از مقاله
چکیده
بهره مندي از امکانات محیطی نیازمند شناخت علمی پهنه هاي جغرافیایی است. در طبیعت منابع بسیاري وجود دارد که می توان با بهره برداري صحیح از آن ها مشکلات و نیازها را کاهش داد، اما گاهی اوقات برنامه ریزي لازم براي استفاده از این منابع صورت نپذیرفته است، یکی از راههاي توسعه اقتصادي و افزایش درآمد و رفاه مردم، توسعه گردشگري است. امروزه صنعت گردشگري یکی از گزینه هاي مهم توسعه به شمار می رود، این منبع مهم درآمدي از پر بازده ترین فعالیت هاي اقتصادي است که بیشترین مقدار ارزش افزوده را به همراه دارد. هدف از این پژوهش، بررسی گل فشان هاي جنوب ایران و نقش آن بر توسعه گردشگري این منطقه است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی می باشد و گردآوري اطلاعات به صورت کتابخانه اي بوده و نتیجه حاصل از بررسی تاثیر زیاد گل فشان ها را براي جذب گردشگر نشان می دهد و همچنین به نظر میرسدگل فشانهایی که در مناطق جنوبی ایران قرار دارند به توجه و برنامه ریزي لازم نیاز دارند، تا ضمن بهره برداري مفید براي گردشگران داخلی و خارجی از حداکثر استعداد بالقوه این مناطق استفاده شده و بیشترین مقدار سود حاصل گردد.
کلمات کلیدي: گل فشان، گردشگري، توسعه پایدار، جنوب ایران
مقدمه
گل فشان ها از عوارض مهم مورفولوژیکی هستند. اغلب به شکلمخروطی از جنس گل رس ظاهر می شوند و نسبت به اطراف خود 2 تا حداکثر400- 500 متر ارتفاع و قاعده اي به قطر 20 متر تا حداکثر 3500 متر دارند. احتمال دارد قسمت مرکزي گل فشان از جنس ماسه و بخش خارجی آن از جنس گل باشد. زمین شناسان در مورد ایجاد گل فشان دیدگاه هاي گوناگونی دارند. برخی آن را مربو ط به روندهاي خاص زمین شناسی و علت به وجود آمدن آن را فرورانش و سایر فشارهاي ناشی از حرکات تکتونیکی می دانند. عده اي دیگر گل فشان ها را از پیامد هاي آتشفشان ها می دانند. برخی نیز آن را به عواملی مثل زمین لرزه و تغییرات فشار لایه ها نسبت می دهند.
اما جالب اینجاست که همگی در این مورد هم عقیده اند و آن این که عامل اصلی بالا آمدن گل فشان به سطح زمین گازهاي موجود در تله هاي نفتی اعماق زمین هستند و گل فشان ها در مناطق داراي رسوبات جوان و در مناطق ضعیف، مثل امتداد گسل ها، به وجودآمده و به سطح زمین رسیده اند. در هر حال گل فشان ها بیشتر به خاطر فشار گازهاي هیدروکربنی یا احتمالاً بخار آبی که از اعماق زمین به سطح صعود می کند، تشکیل می شود. گازهایی مثل متان ضمن صعود و عبور از لایه هاي سست سنگی و اشباع از آب، آن ها را به صورت گل در می آورند و با خود به سطح زمین حمل می کنند. به نظر می رسد که منشأ تشکیل گل فشان ها در سواحل شمالی دریاي عمان، حرکت صفحه اقیانوسی دریاي عمان به زیر صفحه قاره اي ایران می باشد.[1]
تشکیل گل فشانها با آتشفشانها و نواحی فرورانش مرتبط است. پس وجود گل فشان در یک منطقه و فعالیت آن در طول زمان می تواند نشانه فرورانش در منطقه باشد. همچنین وجود گل فشان ها در یک منطقه نشان می دهد که در آن منطقه فعالیت هاي آتشفشانی - فعال، نیمه فعال و غیرفعال - وجود دارد و باید منتظر گسترش این گونه فعالیت ها در منطقه بود.[2] اصولا دووعن گل فشان در دنیا وجود دارد. یکی گل فشان هاي سرد که منشاء تکتونیکی دارند و دیگري گل فشان هاي گرم که از عوارض بعدي آتشفشان ها محسوب می شوند 3.][مردم کشور آذربایجان که بیشترین گل فشان هاي دنیا را در اختیار دارند، به لهجه محلی گل فشان را » پیل پیلیا« یم نامند، که به معناي صداي انفجار ناشی از ترکیدن حباب هاي تشکیل شده در گل و رس هاي مایع است .[4]
از اسامی دیگري نظیر »دریاچه گلی«، »بوز داغ« - یعنی کوه خاکستري - نیز در این کشور استفاده می شود. بیش از نیمی از حدود 800گل فشان دنیا در پیرامون دریاي خزر و دریاي عمان قرار دارد، در جنوب خاور ایران 30گل فشان وجود دارد که 15 مورد آنها بین بندر جاسک ومیناب9 .[5]مورد بین چابهار و بندر جاسک و6 مورد دیگر هم بین چابهار و مرز ایران و پاکستان به ویژه شمال خلیج گواتر واقع شده اند.6 گل فشان ها از مناظر جالب توجه و شگفت انگیز ژئوتوریسمی ایران محسوب می شوند که داراي ویژگی ها و کاربردهاي زیاد بوده و با توجه به اشکال متنوع، مناظر زیباي خروج روانه هاي گل و گازهاي هیدرو کربور، اشکال زیباي حباب هاي گلی، ترکیدن حباب ها و صداي حاصل از آن، گل درمانی و ... می تواند جاذب بسیاري از گردشگران و ژئوتوریست هاي داخلی و خارجی باشد ولی آنچه مهم است این است که مطالعات علمی در این زمینه کم و تبلیغ گردشگري گل فشانها بسیارکمتر بوده .7[]
گل فشان ها در ایران بیشتر در جلگه هاي ساحلی دریاي خزر و دریاي عمان دیده می شوند و معروف ترین آنها شامل دودر، پیرگل، عین، بولوبولو و سینا در حوضه دریاي عمان و اینچه، قارنیارق و نفتلیچه در حوضه دریاي خرز است. گل فشان ها از جنبه هاي مختلفی از جمله گردشگري، گل درمانی، بررسی هاي زمین ساختی، تأمین عناصرکمیاب بدن و گل کوزه گري مورد توجه قرار دارند. جذب گردشگر یکی ازمهم ترین و پردرآمد ترین جاذبه هاي گل فشان ها در دنیا به حساب می آید و در ایران با مدیریت و سرمایه گذاري صحیح می توان از این پتانسیل طبیعی بهترین استفاده رو کرد .[8]
ضرورت پژوهش
گسترش صنعت گردشگري در مکان هایی که پتانسیل بالقوه جذب گردشگر را دارند می تواند به عنوان ابزاري کار آمد در جهت رشد و توسعه همه جانبه جوامع میزبان به کار گرفته شود. وجود جاذبه یک عنصر لازم و نه کافی در جهت رشد و توسعه صنعت گردشگري محسوب می شود، زیرا توسعه صنعت گردشگري در هر منطقه نیازمند شناسایی دقیق محدوده، ارائه خدمات و تسهیلات مورد نیاز گردشگران و نیز معرفی در جهت جذب گردشگران می باشد. گردشگري از مهم ترین فعالیت هاي انسانی معاصر است که همراه با به وجود آوردن تغییرات شگرف در سیماي زمین، اوضاع سیاسی، اقتصادي، فرهنگی، منش و روش زندگی انسانها را دگرگون می سازد .[9]
از این گل فشان ها می توان در صنعت ژئوتوریسم بهره برد. ژئوتوریسم بررسی و بهره گیري از اشکال ناشی از فرآیندهاي بیرونی زمین ساختی در جهت توسعه گردشگري است که مورد توجه یونسکو و دایر کردن ژئوپارك ها قرار گرفته است.[10] گل فشان ها با دارا بودن جلوه هاي کم نظیر و متنوع، امکان بالایی براي جذب گردشگر با اهداف متفاوت توریستی دارند. تا کنون در برخی از کشورها مانند - جمهوري آذربایجان - فعالیت هاي زیادي روي این پدیده هاي طبیعی صورت گرفته و درآمد ارزي قابل توجهی را نصیب آن کشور نموده است، ولی در کشور ماتا کنون سرمایه گذاري موثري در این زمینه انجام نشده است.
بازدید از این پدیده هاي شگفت انگیز هر بیننده اي را در نگاه اول متحیر می کند. خروج گل، آب و گازهاي هیدروکربوري و حتی شعله ورتر شدن آن ها، داشتن حوضچه هاي مملو از گل با خواص درمانی و اشکال عجیب گل فشان ها می تواند براي گردشگران جالب، زیبا و شگفت انگیز باشد. نظر به اینکه اکوتوریسم و ژئوتوریسم و دیدن مناطر طبیعی و زمین شناسی بخشی از برنامه سفر اکثر گردشگران جهان است و حتی می تواند حداقل یک روز برنامه دیدار روزانه آن ها را پر کند، این گل فشان ها از ارزش اقتصادي و گردشگري بسیار خوبی برخوردارند و در صورت ایجاد زمینه هاي رفاهی، اقامتی و تبلیغات به هنگام و صحیح می توانند در جذب گردشگر موثر باشند. کشور ما همچنان به درآمد بی ثبات نفت وابستگی شدیدي دارد، از این رو بهره گیري از ظرفیت هاي بالقوه گردشگري و سرمایه گذاري هاي کلان کشور در این بخش و توجه به این صنعت به عنوان ابزاري مناسب می تواند در ادامه روند توسعه ورشد اقتصادي ایران عامل مهمی محسوب می شود .[11]
دیدگاه ها و مبانی نظري
تعاریف و مفاهیم
گسترش صنعت توریسم براي کشورهاي در حال توسعه که با معضلاتی چون نرخ بیکاري بالا، محدودیت منابع ارزي و از همه مهم تر اقتصاد تک محصولی مواجه هستند از اهمیت بالایی برخوردار است .[12] در طی دهه هاي اخیر رسیدن به رشد وتوسعه سریع و پایدار از جمله هدف هاي اصلی در کشورهاي در حال توسعه قرار گرفته است. در مفهوم توسعه، ارتقا سطح کمی و کیفی زندگی مردم بیشتر مورد توجه می باشد که در این بین صنعت گردشگري نیز یکی از فعالیت هاي اقتصادي است که در این راستا حائز اهمیت است .[13] به طور کلی فرآیند توسعه گردشگري بیانگر استراتژي ها، رویکردها، سیاستها و خط مشی هاي کشورهاي مختلف در مورد مقوله گردشگري است. این فرآیند باید مبتنی بر روش هاي پایدار، پیوسته و قابل اجرا در سطوح ملی، ناحیه اي و محلی باشد و بتواند به عنوان بخشی از سیاست کلان اقتصادي و اجتماعی کشور و مکمل آن مؤثر واقع شود .[14]
توریسم پایدار: به معنی نوعی از برنامه ریزي براي گردشگري است که ضمن پاسخ دادن به نیازها بتواند وحدت و یکپارچگی هویت فرهنگی و سلامتی محیط زیست، تعادل اقتصادي و رفاه مردم کشور و میهمانان آنها را به طور پیوسته در حد بهینه تأمین نماید. در تعریف توریسم پایدار سه اصل مهم مورد تاکید قرار می گیرد: که عبارتند از کیفیت، حفظ و دوام و تعادل.[15]
گردشگري و اقتصاد: امروزه صنعت گردشگري به علت تأثیر گذاري آن برفرایند تولید و اشتغال یکی از مهم ترین و پردرآمدترین صنایع جهان در آغاز هزاره سوم بوده و می تواند نقش قابل توجهی در تامین درآمد هاي ارضی و رشد وتوسعه اقتصادي کشورها ایفا کند. گردشگري امروزه در چارچوب طرح هاي آمایشی اعم از ملی، منطقه اي و محلی به عنوان یکی از ابزارهاي مهم توسعه و محرومیت زدایی به شمار می رود. دراین میان جاذبه هاي طبیعی هر کشوري در جذب گردشگر نقش بسزایی ایفا می کنند. ایران به عنوان کشوري غنی از جاذبه هاي طبیعی که به گواه آمارهاي جهانی جزو پنج کشور نخست برتر دنیاست می تواند موقعیت خود را بیش از پیش به عنوان یکی از قطب هاي مهم گردشگري در جهان تثبیت کند. گل فشان ها از جمله عوارض ژئومورفولوژیک در طبیعت می باشند که امروزه به دلیل نوع عارضه و اغلب خاصیت هاي درمانی آنها مورد توجه برنامه ریزان امور گردشگري قرارگرفته اند و داراي پتانسیل بالایی براي جذب اکوتوریست ها می باشند .[16] در قرن بیست و یکم رشد سرمایه داري جدید عصر فراصنعتی، بروز و ظهور ویژگی هاي اصلی جامعه ي شبکه اي، گسترش و
