بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات معاصر ایران همانند ادبیات کهن بستري مهم براي خلق و انعکاس اسطوره در آثار ادبی بوده است. در این میان رمان، بهویژه رمان تاریخی، یکی از اصلیترین تجلیگاههاي اسطوره بوده است. نویسندگان رمان تاریخی براي جذابیت بخشیدن به آثارشان و ایجاد حس نوستالژیک نسبت به گذشته، فضاي وهمآلود و رازآمیز ایران کهن را که به گونه مدینه فاضله نگریسته میشد، از طریق اسطورهها به آثار خود منتقل میکردند.
از آنجا که در روزگار کنونی حوادث تاریخی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... در ظهور و بروز اسطورهها در آثار ادبی تأثیر فراوانی دارند، از آغاز پیدایش رمان تاریخی فارسی عوامل مختلفی باعث کمرنگ یا پررنگ شدن حضور اسطورهها در این نوع ادبی شده است. در مقاله حاضر گرایش به رمان تاریخی نویسی از زمان مشروطه تا سال 1357 در چهار دوره بررسی شده است و مبناي تقسیمبندي دورهها حوادث بنیادین تاریخی بوده است. در هر دوره علل و عواملی که در میزان و کیفیت ظهور اسطوره در رمانهاي تاریخی تأثیر داشتهاند، بررسی و تحلیل شدهاند. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و از چهارچوب نظري نقد اجتماعی براي تحلیل تأثیر حوادث اجتماعی و تاریخی در بازتاب اسطورهها در رمان تاریخی استفاده شده است.
-1 مقدمه
تاریخ و ادبیات همواره در کنار هم بوده و از هم تأثیر پذیرفتهاند. نمونه آن دوران معاصر است که هم حوادث تاریخی سبب تحولات ادبی گشته و هم گاهی آثار ادبی منشاء بروز حوادث تاریخی بوده است. تغییرات موجود در ادبیات معاصر و فرم و محتواي آثار ادبی و پیدایش انواع جدیدي مانند رمان و داستان کوتاه محصول حوادث تاریخی قرون اخیر بوده است.
رمان فارسی ابتدا به شکل رمان تاریخی ظهور پیدا کرد. این رمانها ترکیبی از رئالیسم و رمانتیسم را به نمایش میگذارند. به عبارتی نویسنده رمان تاریخی سعی میکند با مطالعه متون تاریخی به حوادث داستان شکل واقعیتري ببخشد و حقیقتمانندي آن را حفظ کند و یا با بهرهگیري از تخیل به حوادث داستانی شاخ و برگ بدهد. نویسنده گاهی چندان به جزئیات تاریخی توجهی ندارد و عمدتاً به دنبال زمینهاي براي قهرمانپروري و ماجراهاي مهیج و عاشقانه است.
حوادث تاریخی، سیاسی و اجتماعی در میزان توجه به اسطوره و اسطورهپردازي در رمان تاریخی تأثیري فراوان دارند. »تولد اسطورهها، شکلگیري، نوع و هدفهاي آنها بستگی تام به نیازهاي روانی و فکري، مکانی و زمانی، فرهنگ ملتها و شرایط اجتماعی-اقتصادي وآیینی حاصل از آنها دارد ... اسطوره تحققی خارجی دارد، لذا اسطوره زاده زمان است و هر زمانی ضرورتها و شرایط و تفکرات و زبان و خلاقیتهاي خاص خود را دارد. - «رستگارفسایی، - 20 :1383
اگرچه بستر رمانهاي تاریخی حوادث و شخصیتهاي واقعی تاریخ ایران هستند اما گاهی اتفاق میافتد که برخی اشخاص سترگ یا حوادث تاریخی یا برخی از مفاهیم، حالات و تجربههاي انسانی بر اثر تکرار و با توجه به اقتضائات زمان آنقدر بزرگ جلوه داده میشوند و آنقدر براي مردم جلب توجه میکنند که به آنها شکل اسطورهاي داده میشود »در همه این موارد اسطوره به معناي خاص، شرح و روایت کارهاي سترگ یا وصف اشخاصی است که وجود تاریخی داشتهاند و یا واقعی بودنشان مورد تصدیق است، اما تخیل مردم آنها را دگرگون و کژومژ کرده و سنت ادبی دراز نفسی بدانها شاخ و برگ بسیار داده است« - فتوحی، . - 286 : 1389
در این رمانهاي تاریخی اغلب به تأثیر از حوادث تاریخی و اجتماعی برخی کهنالگوها مجال ظهور یافتهاند و گاهی هم مضامین و روایات اسطورهاي کهن بازآفرینی شده است. در این مقاله ابتدا اشاراتی اجمالی به عوامل تاریخی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی صورت میگیرد سپس تأثیر آنها بر اوج و فرود اسطورهپردازي در رمان تاریخی در هر دوره بررسی میشود. سؤالهاي اصلی پژوهش شامل موارد زیر هستند که در ادامه به تفکیک به آنها پاسخ داده خواهد شد: .1 عوامل تاریخی، اجتماعی، سیاسی و... چه تأثیري در تبلور اسطورهها در رمان تاریخی فارسی داشتهاند؟ .2 کیفیت انعکاس اسطورهها در رمان تاریخی چگونه بوده است؟
-2 پیشینه تحقیق
درباره رمان تاریخی کتب و مقالاتی گوناگونی نوشته شده است که بهترین و جامعترین آنها رمان تاریخی نوشته محمد غلام و رد پاي تزلزل از کامران سپهران است. دیگران هم در بررسی تحولات ادبیات داستانی به اشاراتی جسته و گریخته درباره رمان تاریخی، چگونگی شکلگیري و ویژگیهاي کلی آن بسنده کردهاند. اما تاکنون تحقیقی در حوزه اسطورهپردازي در رمان تاریخی فارسی و عوامل تاریخی، اجتماعی، سیاسی و... که در خلق و بازتاب اسطوره و اوج و نزول آن در این نوع ادبی داستانی تأثیر داشتهاند، صورت نگرفته است.
-3 از مشروطه تا سال 1300
قصهنویسان معاصر ایران کار خود را با نوشتن نوولهاي تاریخی همراه با آثار نویسندگانی چون شیخ موسی نثري و صنعتیزاده کرمانی آغاز کردند. این قصهها از نظر تکنیک و اصول اصلی قصهنویسی بسیار ابتدایی و توخالی بود و شباهت زیادي به کشف فرهنگی نوبالغ داشت« - آژند، - 359 : 1363 عوامل چندي را براي قرار گرفتن این نوع به عنوان نوع مسلط این دوره میتوان ذکر کرد:
الف - تأثیرپذیري نویسندگان ایرانی از ترجمه رمانهاي اروپایی؛
ب - نزدیکی ساختار این داستانها با قصههاي عامیانه فارسی که در آنها قهرمانی در صدر امور قرار میگیرد و سلسله حوادث حول او میگردد؛ ج - در این دوره با قرار گرفتن ایران تحت استعمار انگلیس، بسته شدن مجلس مشروطه و شکست جنبشهاي مختلف، روشنفکران که احساس میکنند غرورشان شکسته شده است در جستوجوي هویت و اثبات خود به گذشته درخشان تاریخی و دورانی که حضور یک قهرمان آرامش و اقتدار و غرور براي ایرانیان آفریده، پناه میبرند.
اشراف و سرمایهداران و طبقه حاکم نیز براي حفظ جایگاه خود و تصور امنیت و آرامشی که در سایهي وجود قهرمان تاریخی – که معمولاً از طبقه اشراف هم هست – بدست میآید، مایلند وضع موجود آرام جلوه داده شود. بنابراین نویسندگان رمان تاریخی در چنینجوّي شاید میخواستند مردم را از واقعیتهاي زمانه دور نگه دارند یا اینکه »دوران پرعظمت ایران باستان و مفاخر تاریخی کشور خود را به خاطر آورده امید ایجاد یک ایران بزرگ و مقتدر را، که از سلطه و نفوذ بیگانگان در امان بوده و در برابر جنگجویان وجهانگشایانِ نوع جدید قدرت ایستادگی و دفاع از هستی و سرنوشت خود را داشته باشد، در دل خوانندگان زنده کنند. - «آرینپور،
همانطور که گفته شد یکی از راههاي آشنایی نویسندگان ایرانی با رمان تاریخیترجمه آثار رمانتیک مشهور فرانسه مانند آلکساندردوما است. رمانتیسم محصول انقلاب روشنگري فرانسه و گسترش افکار و آزادي و قانون و هویت فردي است و از جمله ویژگیهاي رمانتیسم ادبی توجه به مضامین عشقی و احساسی و برانگیختن احساسات ملی و وطنی دوره جدید است. از آنجا که در ایران این دوره از لحاظ اجتماعی و فکريتقریباً چنین شرایطی، که بسترساز ظهور رمانتیسم ادبی باشد، وجود داشت؛ نویسندگان رمان تاریخی با پروردن مضامین عشقی و عاطفی در لابلاي آثار خود همچنین توجه به مضامین ملی و تاریخی، ویژگیهاي رمانتیکی آثار خود را پررنگ کردند. »
