بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به تأثیر فضای مجازی بر ابعاد مختلف زندگی اجتماعی بشر، موضوع راهبری و سیاستگذاری این فضا اهمیت زیادی دارد. هدف این مطالعه بررسی و مرور مطالعات پیشین جهت شناسایی ابعاد و حوزههای مختلفی است که در راهبری فضای مجازی می بایست مورد توجه قرار گیرد. با توجه به گستردگی دامنه مطالعات و تعدد رشتههای علمی متأثر از این مفهوم نوپدید، در گام اول سعی بر آن است تا مروری جامع و سیستماتیک در خصوص مقالات منتشر شده در این حوزه بین سالهای 2005 تا 2013 ارائه شود.
تعداد 40 مقاله در حوزه حاکمیت فضای مجازی از پایگاههای علمی انتخاب و تحلیل شدند. بدینمنظور، با بهکارگیری روش تحلیل مضمون، موضوعات و مؤلفههای اصلی در این حوزه، شناسایی شده و شبکه مضامین و تحلیل قالب از این مؤلفه ها ارائه گردید. این گام در حقیقت یک "فرا ترکیب" بر روی مطالعات پیشین در حوزه "راهبری فضای مجازی" است.
مهمترین حوزههای شناسایی شده عبارتند از: نقش سازمانهای بین المللی در راهبری فضای مجازی، نقش دولتها در راهبری فضای مجازی، تأثیر فضای مجازی بر جوامع و حاکمیت دولتها. همچنین مهمترین مؤلفههای شناسایی شده که در سیاستگذاری فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:
مسایل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، چالشهای امنیتی، قانونی و فنی. در مرحله دوم، مؤلفه های شناسایی شده بر اساس نظرات خبرگان و با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی گروهی، رتبهبندی شدند. با توجه به این که انجام مقایسات زوجی با ابهام زبانی همراه بود، از منطق فازی برای مدلسازی بهرهگیری شد. بر اساس نتایج حاصل، دو مؤلفه "آسیبهای اجتماعی" و "مسائل اقتصادی" بهعنوان مهمترین ابعادی که در سیاستگذاری و راهبری فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرند، شناسایی شدند.
-1 مقدمه
با ظهور و گسترش فضای مجازی4 و پررنگتر شدن آن در کنار دنیای واقعی[1] بسیاری از نظریات و معادلات به خصوص در حوزههای مختلف علوم اجتماعی دگرگون شده است.[2] مرزهای جغرافیایی دنیای واقعی در جهان مجازی به سرعت در حال محو شدن هستند.
فرهنگ اجتماعی، آداب و رسوم و سنتها شکل جدیدی به خود میگیرند[6 ,5] و هویتها در این فضا باز تعریف میشوند.[8 ,7] دولتها و شیوههای خدمترسانی تحت تأثیر این فضا در حال تحول انقلابی[3] و کسب و کارها[9] امروزه تصویر جدیدی را تجربه میکنند. بر همین اساس اعمال حاکمیت دولت ها در فضای مجازی از ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی، همانند فضای واقعی نیازمند تعریف مجدد و ارائه راهکارهای مربوط به خود میباشد.
تأثیرات چشمگیر راهبری فضای مجازیبر1 ابعاد مختلف زندگی بشر که عمدتاً با ظهور و گسترش اینترنت2، امروزه به اوج اهمیت خود رسیده است. با توجه به گسترش تغییر و تحولات اجتماعی در فضای مجازی، مفهوم حاکمیت نیز شکل نوینی یافته است[3] که خود نیازمند تعریف مجدد و توجه ویژه است. هرچند مفهوم ”حاکمیت فضای مجازی“ مفهوم جدیدی است[10] که مدتها پس از ظهور مفهوم نوپدید اینترنت - بهعنوان بستر اصلی فضای مجازی- مطرح شده است[11]، اما در همین مدت کوتاه توجه بسیاری را در حوزههای علوم مختلف به خود جلب کرده است.
تعداد مقالات چاپ شده و همچنین دامنه وسیع علوم مختلفی که در این حوزه - بهعنوان یک موضوع میان رشتهای- به نظریه پردازی پرداختهاند، گواه این مدعاست. این امر باعث شده تا موضوع حاکمیت فضای مجازی از منظرهای مختلف شامل ابعاد سیاسی، حقوقی، جامعهشناختی، اقتصادی و بازرگانی و فنی مورد بررسی قرار گرفته و دامنه علمی مقالات منتشر شده با این عنوان بسیار گسترده باشد.
تعدد و عدم تمرکز مقالات منتشره در این حوزه از یک سو و دامنه وسیع ابعاد علمی متأثر از آن از سوی دیگر، باعث شده است تا مروری جامع و سیستماتیک مطالعات قبلی جهت روشن تر شدن روند علمی تحقیقات و ایجاد نوعی همگرایی علمی در راستای شفاف شدن مسیر علمی پیش رو، امری ضروری باشد. بر همین اساس هدف اصلی این مطالعه، مرور مقالات قبلی منشر شده در حوزه حاکمیت فضای مجازی و شناسایی ابعاد و مؤلفههایی است که در مطالعات قبلی مورد توجه بوده است. بدین منظور از روش تحلیل مضمون استفاده شده و پس از انجام کدگذاریها، مضامین اصلی در این حوزه شناسایی شدند و شبکه مضامین3 و قالب مضامین4 تهیه گردید.
نتیجه نهایی این مرحله از مطالعه، تعیین و معرفی ابعاد و مؤلفههایی است که در راهبری و سیاستگذاری فضای مجازی در سطح ملی باید مورد توجه قرار گیرد. اما نکته مهم ایناست که میزان اهمیت و ضرورت توجه به هریک از این ابعاد با توجه به مسایل مختلف مانند سیاستهای کشورها و دولتهای مختلف، متفاوت خواهد بود. به همین دلیل در مرحله دوم مطالعه، اولویتبندی مضامین شناسایی شده با توجه به شرایط خاص کشور، بر اساس خبرگان دانشگاهی مورد توجه قرار گرفت. بر این اساس در این مرحله با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی گروهی 5، مؤلفههای شناسایی شده - در شبکه مضامین - با استفاده از نظرات خبرگان رتبهبندی شدند. فرایند انجام این مطالعه در شکل1 نشان داده شده است.
-2 روششناسی پژوهش
در این پژوهش از روش تحقیق آمیخته استفاه شده است که ترکیبی است از روشهای کمی و کیفی. برای اولین بار، کَمپِل و فیسکه[12] - 1959 - 6 روش تحقیق آمیخته را در حوزه پژوهشهای علوم اجتماعی مطرح نمودند و امروزه بکارگیری این روش در مطالعات حوزههای مختلف بهشدت گسترش پیدا کرده است.
در این مطالعه از روش کیفی تحلیل مضمون جهت طبقهبندی موضوعی و همچنین شناسایی ابعاد مطرح شده در مطالعات حوزه حاکمیت فضای مجازی استفاده شده است - شکل . - 1 ابعاد شناسایی شده، بهعنوان مؤلفههایی هستند که در تدوین سیاستهای راهبری و حاکمیتی فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرند و لذا در ارائه یک مدل یا چارچوب برای راهبری این فضا، شناسایی دقیق و صحیح این مؤلفهها، از اهمیت فراوانی برخوردار است. در حقیقت مرحله اول این پژوهش یک فرا تحلیل7 است که یکی از اجزای فرامطالعه1 میباشد.
از سوی دیگر، نکتهای که در تدوین چنین مدل یا چارچوبی باید مورد توجه قرار گیرد، ایناست که با توجه به شرایط خاص و سیاستهای کلان هر کشور، میزان اهمیت و ضرورت توجه به هریک از این ابعاد در اعمال سیاستهای راهبری متفاوت میباشد. لذا در مرحله دوم، با استفاده از روش تحلیل کمی و با بکارگیری روش تحلیل سلسله مراتبی گروهی، حوزههای اصلی و مضامین، رتبهبندی شدند. بهمنظور اعمال شرایط خاص اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور در تعیین اولویت مؤلفههای شناسایی شده، از نظرات خبرگان دانشگاهی - اساتید و دانشجویان دکتری - استفاده گردید. از سوی دیگر با توجه به اینکه قضاوت در خصوص میزان اهمیت و درجه اولویت مؤلفههای شناسایی شده، با ابهام زبانی همراه بوده و مواجهه خبرگان با این مفاهیم همراه با قیدهای زبانی است که همواره با درجهای از عدم قطیت همراه است، لذا در مدلسازی و اخذ نظرات خبرگان، از منطق فازی استفاده گردیده است.
-1-2روششناسی گردآوری مقالات
همانگونه که ذکر شد مفهوم حاکمیت مجازی از حوزههای مختلف علمی شامل فنآوری اطلاعات و ارتباطات، علوم ارتباطات، علوم سیاسی، حقوق، اقتصادی و بازرگانی متأثر بوده است. بر این اساس، این مطالعه ادبیات و مقالات مربوطه در پایگاههای علمی مرتبط با این حوزهها شامل ساینس دایرکت، امرالد و اسکاپوس2 را مورد بررسی قرار داده است. جستجو محدود بهعنوان مقالات، چکیده، و کلید واژهها صورت گرفت. کلید واژههایی مورد استفاده عبارتند از: راهبری فضای سایبری، راهبری فضای مجازی و راهبری اینترنت.3 همزمان با انجام مراحل جستجو، عنوان و چکیده یافتههای اولیه مورد بررسی مقدماتی قرار گرفته و موارد غیر مرتبط و همچنین پایاننامهها، کتب و مرور کتابها4 از حوزه مطالعه حذف شدند.
سایر مقالات منتشر شده و در حال انتشار و همچنین مقالات کنفرانسی که متن کامل آنها در دسترس بود، به دقت بررسی شدند و مقالاتی که ارتباط مستقیم با موضوع مورد بررسی نداشتند، ازدامنه مطالعات حذف شدند. از مجموع مقالات فوق، موارد تکراری و غیر مرتبط و همچنین مقالاتی که متن کامل آنها قابل دسترسی نبود حذف گردید و در نهایت تعداد 40 مقاله مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله بعد، مقالاتی که دارای معیارهای مورد نظر بودند با استفاده از روش تحلیل مضمون مورد بررسی قرار گرفتند که چگونگی انجام آن در ادامه تشریح میشود.
-2-2 بررسی مقالات با استفاده ازروش تحلیل مضمون
روشهای کیفی تحقیق، بسیار متنوع بوده و در برخی موارد تفاوتهای اندکی بین آنها وجود دارد. تحلیل مضمون، یکی از روشهای کیفی است که در برخی از جنبهها مشابه سایر روشهای کیفی است. با این وجود، تحلیل مضمون باسایر روشهای کیفی -مانند نظریه داده بنیاد و تحلیل گفتمان- که به دنبال تشریح الگوهای پنهان در دادههای کیفی هستند، تفاوتهای اساسی نیز دارد.
