بخشی از مقاله
چکیده:
این پژوهش برآن است تا با بررسی نقدهای به عمل آمده از رمانهای انقلاب اسلامی به فراتحلیل این نقد ها بپردازد. به این منظور ابتدا به تعریف »فرا تحلیل« و »ادبیات انقلاب اسلامی« پرداخته شده و سپس نقدهای مکتوب بر 32 رمان از 20 نویسنده در بازه زمانی 1357 تا 1390 جمع آوری و فرا تحلیل شده است و نتایج حاصل، از منظرهای موضوع، محل نشر، بازه زمانی نقد ها، ناقدان، درون مایه و ... بررسی گردیده و نتایج به صورت جدول ها و نمودار هایی تحلیل و ارائه شده است. برخی نتایج به دست آمده در این پژوهش به این قرار است: به ازای هر رمان 3/4 نقد وجود دارد.
این نقدها از نوع علمی- پژوهشی، تخصصی و ژورنالیستی بوده اند. نقد های تخصصی با %71 ، نقد های علمی-پژوهشی سهمِ %15 در این نقدها دارند که دلایل مختلف آن تحلیل گردیده است. نقد روزنامه ای - ژورنالیستی - که کارکرد تبلیغ و ترغیب را دارند با اختصاص %14 کمترین مشارکت و نقش را در جریان نقد ادبیات انقلاب داشته اند.
محتوای نقدها به ترتیب شامل درون مایه %44 ، ساختار %43 و نقد نویسنده %13 است. با وجود آنکه نقد درونمایه پیشتاز است اما به وجه درونمایه ادبیات انقلاب اسلامی و جهانبینی حاکم بر آن کمتر توجه گردیده است که یکی از علت های آن می تواند فقدان نظریه و تئوری مشخص در این خصوص باشد. ناقدانی که در این حوزه فعال بودند - جز چند نفر- را نمی توان ناقد تخصصی این حوزه به حساب آورد. اغلب تنها یک نقد داشته اند و تعداد اندکی بین 3 تا 5 نقد و یک نفر 7 نقد داشته است.
مقدمه:
بررسی تأثیر تحولات اجتماعی که انقلاب ها از مهمترین این تحولات به شمار می آیند بر درونمایه آثار ادبی یکی از مباحث اصلی مطالعات ادبی در هر دوره به شمار می آیند و انقلاب اسلامی ایران به عنوان مهمترین رخداد در تاریخ ایران و همچنین مهمترین انقلابِ منطقه در سده اخیر، می تواند موضوعات متعدد و گسترده ای را در اختیار ادب پژوهان و علاقمندان به ادبیات ایران قرار دهد. از سوی دیگر رواج ادبیات داستانی - رمان و داستان کوتاه - بستر مناسب دیگری در
تحقیقات و پژوهش های ادبی است. تلفیق این دو یعنی ادبیات داستانی انقلاب اسلامی موضوع اصلی این مقاله است.
یکی از مؤلفهها و شاخصههای بررسی تأثیرات انقلاب اسلامی در ادبیات ایران، بازبینی و واکاوی آن دسته از رمان هایی است که در چارچوب گفتمان ادبیات انقلاب اسلامی خلق شدهاند، از جمله بازتاب های هر نوع ادبی، میزان توجه ناقدان به آن آثار است. بررسی کمی و یفیِک گروهی از آثار در آینه نقد می تواند روشن کننده میزان توفیق آنها در جایگاه و کارکردهای مخصوص به خود باشد. به این منظور، می توان از »فراتحلیل« به عنوان یکی از روشهای دستیابی به این هدف استفاده کرد. علاوهبراین، فراتحلیل، در رصد نقاط ضعف و قوّت، و معرفی خلاءها و آسیبهای نقد نیز می تواند موثر واقع شود.
این پژوهش برآن است تا با بررسی نقدهای مکتوب بر 32 رمان از 20 نویسنده در بازه زمانی 1357 تا 1390 به فراتحلیل این نقدها بپردازد و نتایج حاصل را از منظرهای موضوع، محل نشر، بازه زمانی نقدها، ناقدان، درونمایه و ... فراتحلیل نماید. به همین منظور ابتدا به تعریف »فرا تحلیل« و »ادبیات انقلاب اسلامی« پرداخته شده و سپس نقد هایی که در قالب مقاله - علمی پژوهشی- ترویجی، تخصصی وروزنامه ای - - - 1 منتشر شده با کمک نمودارها و جدول ها تحلیل شده است.
مفهوم ادبیات انقلاب اسلامی
ادبیات انقلاب اسلامی به مجموعه آثاری اطلاق می شود که با زبان و بیانی هنرمندانه به باورها، هنجارها، ارزشها، نگرشها، شخصیتها و رخدادهای انقلاب اسلامی در بازه زمانی شکل گیری انقلاب اسلامی - 1342 - تا کنون مستقیم یا غیر مستقیم میپردازد و تفکر و فلسفه حاکم بر آن منطبق با آرمان های انقلاب اسلامی است. مراد از انطباق با آرمان های انقلاب، اعتقاد به مبانی فکری فلسفی اسلام و تشیّع - توحید، معاد، رسالت و امامت، انتظار موعود... - ، معنویت، پیوند واقع گرایی و آرمان گرایی، ظلم ستیزی، پاس داشت هویت فرهنگی دینی و ملی، باور به ارزشهای اعتقادی- انقلابی - آزادگی، اسقلال، ایثار، شهادت و... - است.
فرض این نظریه بر این است که مهمترین رکن در تعریف ادبیات انقلاب اسلامی »جهانبینی « حاکم بر اثر است که تأثیر منطقی آن در »درونمایه« نمود مییابد نه در »موضوع «؛ توضیح اینکه نمیتوان » ادبیات داستانی انقلاب اسلامی« را تنها به داستانهایی محدود کرد که موضوع آن مستقیماً مرتبط با اتفاقات سال 1357 باشد و آن را از ادبیات داستانی دفاع مقدس جدا نمود و یا حتی نمی توان فقط به داستان هایی بسنده کرد که موضوع آن انقلاب 1357 و دفاع مقدس باشد و دیگر شئون انقلاب و یا حتی آرمانهای فردی و اجتماعی انقلاب را در داستانهایی که اشارهای مستقیم به انقلاب اسلامی یا دفاع مقدس نداشته اند نادیده گرفت.
ادبیات انقلاب اسلامی توصیف درونمایه منطبق بر اصول و جهان بینی انقلاب اسلامی است که موضوعات مذهبی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی، عاشقانه و عارفانه، جنگ، صلح ... وگاه تلفیق چند موضوع را در بر میگیرد. گفتمان انقلاب اسلامی، باورها و هنجارهای متعلق به انقلاب و اسلام، نسلی از نویسندگان و تعداد قابل توجهی اثر به وجود آورده است که حتی اگر مشخصاً به رویدادهای بهمن 57 اشارهای نکرده باشد متعلق به خانواده بزرگ ادبیات داستانی انقلاب است و بالعکس داستان هایی هست که در حوادث چیده شده در روند داستانی آن - موضوع - ، به اتفاقات بهمن 57 و حتی به انعکاس برخی حوادث 8 سال جنگ تحمیلی اشاره شده ولی به علت جهانبینی مارکسیستی، سوسیالیستی، لاییک و ... نمی توان آن را ادبیات انقلاب اسلامی نامید.
ادبیات انقلاب نه تنها امری ضابطه مند و معیارمند و ممکن و موجود است بلکه دارای ویژگی هایی است که می توان آن را »مکتب ادبی« نام نهاد. ادبیاتی که جهان بینی - هستی شناسی، خدا شناسی و انسان شناسی - حاکم بر آن، هم منشاء با جهانبینی مولّد انقلاب اسلامی است و از مبانی معرفتی نشات گرفته و در معیارهای صوری و ماهوی نمود می یابد و تجلی این معیارها در جهان بینی یک اثر قابل استخراج و طبقه بندی است. - شاکری،. - 29 :1392 زیربنای جهانبینی اسلامی، هم وحی است، هم فلسفه - صدرایی - و هم عرفان و فقه - راهدار، . - 167 :1389
فرا تحلیل
فراتحلیل1 یک روش پژوهشی برای پاسخگویی به سؤالاتی درباره نتایج مطالعات انجام شده قبلی است؛ سؤالاتی که یک مطالعه به تنهایی نمیتواند به آنها پاسخ دهد. فراتحلیل، به ترکیب اطلاعات مطالعات قبلی میپردازد، به مقایسه میان مطالعات نیز توجه میکند و به کشف نتایج جدید از میان مطالعات قبلی میرسد. فراتحلیل میتواند زمینههای جدید پژوهش یا سؤالات پژوهشی جدیدی معرفی کند و حتی ممکن است بتواند برآورد صحیحی از اندازه نمونه برای تحقیقات بعدی به وجود آورد. این روش را »گلاس« در سال 1976 به کار برد.
فراتحلیل، روشی است که بر اساس آن سعی میشود تا تفاوتهای موجود در تحقیقات انجامشده قبلی را استنتاج کرد و در رسیدن به برخی نتایج کلی و کاربردی از آن بهره گرفت - خلعتبری، . - 55 :1387 فراتحلیل بیش از یک فن آماری، یک روششناسی برای بررسی نظامدار مجموعهای از پژوهشها، صورتبندی دقیق فرضیه ها، انجام یک جستجوی جامع و تهیه ملاک ورود یا حذف مقاله ها، ثبت و نگهداری ترکیب آماری دادهها و اندازههای اثر به دست آمده از بررسیهای متعدد، جستجوی تعدیلکنندهها و متغیرها، میانجی برای تبیین اثرات مورد نظر و گزارش نتایج است - شیخی،. - 25 :1390
هدف روش فراتحلیل، نشان دادن شیوه تفکر در مورد ترکیب نتایج قبلی بر اساس روش آماری است. در فراتحلیل، نتایج تحقیقات مختلف ترکیب میشود، تا اینکه نتایج جدید و منسجمی استخراج شود و آنچه موجب سوگیری در نتایج نهایی شده، حذف شودنهایتاً. میتوان گفت فراتحلیل ترکیب دادههای چند تحقیق برای یک برآورد واحد است و از نظر آماری، فراتحلیل کاربرد مستقیم روشهای چند عاملی است - خلعتبری، . - 157 : 1387
