بخشی از مقاله
چکیده:
در سال 2008، »سازمان کشورهاي صادر کننده گاز «که به اوپک گازي معروف شده است با عضویت 11 کشورو با تعیین شهر دوحه به عنوان مقر خود رسما آغاز به کار کرد. اگر چه این سازمان داراي ماهیتی اقتصادي و تجاري است، اما بسیاري از صاحب نظران شکل گیري اوپک گازي را مقدمه اي براي تحول در ساختار ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک جهان می دانند. از همین رو ست که اروپا و آمریکا که از بزرگترین مصرف کنند گان گاز طبیعی محسوب می شوند، شکل گیري این سازمان را از منظر خود تهدیدي بر امنیت انرژي و دستیابی آسان به گاز طبیعی می دانند و به شدت با آن مخالف هستند.
در این میان، نکته حائز اهمیت این است که اکثریت اعضاي این سازمان را کشورهاي اسلامی تشکیل می دهند، به طوري که کشورهاي جمهوري اسلامی ایران، قطر، اندونزي، برونئی، الجزایر، لیبی، مصر،نیجریه و قزاقستان - ناظر - 9 عضو از 13 عضو 11 - عضو اصلی و 2عضوناظر - را به خود اختصاص داده اند. ضمن اینکه با پیوستن کشورهاي ترکمنستان، مالزي، ازبکستان، موریتانی، مالی سهم کشورهاي اسلامی در این سازمان بیشتر و پررنگ تر خواهد شد.
اهمیت روز افزون گاز به عنوان یک منبع انرژي پاك، وابستگی اقتصادي غرب و بخصوص اروپا به گاز صادراتی این سازمان، تاثیر پذیري صنایع نظامی و دفاعی غرب از تحولات بازار گاز، تغییر نقشه ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی جهان و کم رنگ شدن نقش آمریکا و غرب در اقتصاد جهانی، افزایش قدرت مانور و چانه زنی اعضاي سازمان بخصوص روسیه و جمهوري اسلامی ایران در برابر غرب و آمریکا، ایجاد زمینه براي همگرایی بیشتر کشورهاي عضو سازمان و تشکیل یک قطب اقتصادي– سیاسی منطقه اي با محوریت کشورهاي اسلامی از جمله فرصت هایی مناسبی است که به اعتقاد کارشناسان باعث افزایش وزن ژئوپلیتیکی کشورهاي عضو بخصوص کشورهاي اسلامی در برابر غرب و آمریکا خواهد شد.در این مقاله تلاش شده تا ضمن بررسی پتانسیل هاي کشورهاي اسلامی در اوپک گازي، زمینه هاي موجود براي بهره گیري از این سازمان در ارتقاء جایگاه جهان اسلام در نظام ژئوپلیتیک جهانی مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد.
1 1 مقدمه
ایده تأسیس سازمان کشورهاي صادرکننده گاز - Ogec - در دهههاي قابل بارها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این موضوع با توجه به افزایش اهمیت تجارت بینالمللی گاز طبیعی و بویژه افزایش قیمتهاي نفت و همچنین اهمیت روزافزون اوپک در سالهاي اخیر توجهها را به خود معطوف کرد - تکین، . - 89 :1386 سرانجام مجمع کشورهاي صادرکننده گاز که در سال 2001 در تهران تشکیل شده بود، با تصویب اساسنامه و انتخاب دوحه قطر به عنوان مقر خود در اواخر سال 2008 میلادي به سازمان کشورهاي صادرکننده گاز تبدیل شد و اوپک گازي موجودیت یافت.
شکلگیري این سازمان واکنشها و اظهارنظرهاي متفاوتی را به همراه داشت. اعضاي اصلی این سازمان از جمله: روسیه و ایران تشکیل اوپک گازي را گامی مؤثر در زمینه قیمتگذاري و عرضه مناسب و امن گاز طبیعی دانستند، در حالیکه مصرف کنندگان اصلی گاز از جمله: آمریکا و اروپا شکلگیري این سازمان را تهدیدي بزرگ براي امنیت انرژي و دسترسی آسان به این حامل انرژيزا دانسته و نسبت به استفاده سیاسی از این سازمان توسط اعضاء هشدار دادند. این احساس تهدید و خطر، تا حد زیادي ناشی از کارنامه فعالیت هاي روسیه در استفاده ابزاري از گاز در انتقال به بازارهاي مصرف اروپا بوده و قابل توجیه می نماید. در مقابل اوپک گازي هم در راه رسیدن به یک سازمان منسجم و هماهنگ داراي موانع بزرگی است که حل و فصل این موانع و مشکلات کار سادهاي نخواهد بود.
نکته قابل توجه در مورد این سازمان، حضور برجسته و موثر کشور هاي اسلامی در آن است، به طوریکه از 13 عضو فعلی سازمان کشور هاي صادر کننده گاز تعداد 9 عضو آن را کشور هاي اسلامی تشکیل می دهندکه عبارتند از:جمهوري اسلامی ایران-قطر-امارات-نیجریه-الجزایر-مصر-لیبی-اندونزي و قزاقستان . - www.sarmayeh.net - وجود این تعداد از کشورهاي اسلامی که دارنده حدود نیمی از ذخایر گازي جهان هستند از یکسو و پراکندگی جغرافیایی آنها از آسیاي جنوب شرقی - اندونزي ، مالزي - تا خاورمیانه - ایران – قطر – امارت - و شمال و غرب افریقا - مصر – الجزایر – لیبی و نیجریه - از سوي دیگر، فرصت مناسبی را براي نقش آفرینی جهان اسلام در عرصه ژئوپلیتیک انرژي فراهم کرده است.
در این مقاله تلاش شده است تا با روشی تحلیلی- توصیفی، این صحنه رقابت جدید، »ژئوپلیتیک گاز« به تصویر کشیده شود و نقش و اهمیت بازیگران این صحنه رقابت مورد بررسی قرار گیرد. هدف اصلی مقاله مشخص کردن نقش و جایگاه کشورهاي اسلامی در این رقابت ژئوپلیتیک است. فرض مقاله این است که با توجه به اهمیت روز افزون گاز در مصارف خانگی، صنعتی، نظامی و نیاز شدید و روبه تزایدکشورهاي بزرگ و صنعتی همچون آمریکا، اروپا، چین، ژاپن به این حامل مهم انرژي، گاز همانند نفت به عنصري تعیین کننده دررقابت هاي ژئوپلیتیک قدرت ها و کشورها تبدیل خواهد شد. بی تردید استفاده صحیح کشورهاي اسلامی از این فرصت کم نظیر در افزایش وزن ژئوپلیتیکی کشورهاي اسلامی و ارتقاء جایگاه جهان اسلام در نظام ژئوپلیتیک جهانی نقش بسزایی خواهد داشت.
2 بیان موضوع :
ژئوپلیتک انرژي به مطالعه نقش و اثر انرژي و جنبهها و ابعاد مختلف آن بر سیاست و قدرت و مناسبات گوناگون ملتها و دولتها میپردازد. - حافظنیا، 103 :1385. - 102 به لحاظ ارتباط تنگاتنگ انرژي با زندگی روزمره مردم و جوامع و نیز حیات کشورها و دولتها است که انرژي در سیاستهاي ملی و بینالمللی نقش تعیین کنندهاي پیدا نموده و الگوهایی از رقابت، همکاري، کشمکش، تجاوز، تعامل، همگرایی و واگرایی را در عرصه بینالملل و در روابط بین کشورها و دولتها بوجود آورده است. اهمیت انرژي بدان حد است که دولتهاي مصرفکننده، مکانهاي تولید انرژي، و دولتهاي تولیدکننده، مکانهاي مصرف انرژي، و هر دو دسته کشورها، مسیرهاي انتقال و تکنولوژيهاي مربوط به انرژي را جزو اهداف ملی و امنیت ملی خود محسوب میکنند.
گاز طبیعی یکی از حاملهاي اصلی انرژي است که روند استفاده و مصرف آن در زمان کنونی و بخصوص در چشم انداز آینده سیر صعودي را نشان میدهد. با توجه به برآوردهاي سازمانها و مراجع بینالمللی مختلف از جمله IEO, IEA و WEO،در چند دهه آتی میزان مصرف گاز طبیعی در سبد انرژي جهان رشد چشمگیري خواهد داشت. و گاز طبیعی در استراتژي انرژي کشورها جایگاه منحصر به فردي را به خود اختصاص میدهد - بهشتی،. - 16 :1385 از اینرو، گاز طبیعی هم همانند نفت، دربردارنده این قابلیت است که شکل خاصی از رقابت قدرت را بین قدرت ها و کشورهاي تولید کننده از یکسو و کشورهاي وارد کننده از سوي دیگر ایجاد کند، که از آن تحت عنوان ژئوپلیتیک گاز نام برده می شود.
اساسا در ارتباط با ژئوپلیتیک گاز و به عبارت دقیق تر نقش منابع انرژي گاز در رقابت هاي ژئوپلیتیکی کشورها، ما با سه گروه از کشورها مواجه هستیم. گروه اول کشورها دارنده و صادر کننده منابع گاز، گروه دوم کشورهاي نیازمند و وارد کننده گاز و سرانجام گروه سوم کشورهایی که در مسیر منابع تولید و بازارهاي مصرف قرار می گیرند.
مجموعه تلاش ها، کنش ها، واکنش ها، اقدامات و رفتارهاي این سه گروه از کشورها در رقابت با یکدیگر و در راستاي رسیدن به منافع بیشتر ژئوپلیتیک گاز را در جهان شکل می دهد. آنچه بر اهمیت و پیچیدگی این صحنه رقابت افزوده است، حضور کشورهاي قدرتمندي چون روسیه، ایران در جرگه تولیدکنندگان اصلی و حضور قدرت هایی چون آمریکا، اروپا، چین و ژاپن در گروه مقابل است.
