بخشی از مقاله
چکیده
بخشی از جمعیت جامعه را کودکان تشکیل می دهند و پرورش کودکان نقش مهمی در پیشرفت جامعه دارد و یکی از جوانب پرورش کودکان، ایجاد خلاقیت در آنهاست و بهترین زمان برای پرورش خلاقیت از سن 6 تا 12 سالگی می باشد که در این زمان کودک وقت زیادی را در بیرون از خانه می گذراند. موفقیت کودکان بوسیله پرورش خلاقیت امکان پذیر است و این امر علاوه بر خانواده بر عهده مدارس و محیط های آموزشی و فرهنگی است اما در ایران اکثر محیطهای آموزشی و فرهنگی کودکان، فاقد طراحی مناسب در جهت رفع نیازهای جسمی و روانی و بطور ویژه افزایش خلاقیت آنها می باشند.
به همین دلیل طراحی فرهنگسراهای کودکان به منظور آموزش و شکوفایی خلاقیت کودکان ضروری به نظر می رسد. این پژوهش در روشی توصیفی- تحلیلی کودک و خصوصیات کودکان 6 تا 12 سال را معرفی کرده، از خلاقیت، شرایط لازم برای پرورش خلاقیت و نشانه های خلاقیت در کودکان سخن گفته و خلاقیت و ارتباط آن با محیط کودک را بررسی و ویژگی فضاهای مناسب برای کودکان را بر می شمرد. معیارهای طراحی محیط های فرهنگی برای تحریک خلاقیت را بازگو و ضمن معرفی فرهنگسراها بعنوان فضاهای فرهنگی و آموزشی تقویت کننده خلاقیت در کودکان، راهکارهایی در ارتباط کودک با محیط در جهت داشتن آزادی عمل و بروز خلاقیت های خود ارائه می کند.
مقدمه
از آنجا که معماری یک فرآیند فرهنگی بسیار تاثیر گذار بر ذهنیت جوامع بشری است، پیچیده گی های منحصر به فردی دارد. این پیچیده گی ها در جوامعی که چالش های تاریخی، فرهنگی زیادی پشت سر گذاشته اند، از شدت و اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. معماران که بنا به تعریف متفکران و فرهنگ سازان، پیشگامان جامعه هستند، نقش ویژه ای در حرکت تمدن سازی اینگونه جوامع بعهده دارند. اگر پنداریم که معماری، خود قابلیت دگرگونی اجتماعی را دارا می باشد، با برانداختن کنش های متقابل اجتماعی و ایجاد کنش و واکنش و تعاملی صحیح و مستمر ما بین سه اصل انسان، معماری، فرهنگ خواهیم توانست با وارونه کردن فضاهای منفی قلمروئی به رشد رسیده را تعریف نمائیم. به بیان دیگر معماری نوعی دگرگونی متعالی اندیشه هاست و هنر طبیعت و هنر زائیده دست بشری تلاشی عظیم برای رسیدن به بیانی پایدار است که بتواند دغدغه های جاوید شدن و ماندگاری را پاسخ دهد.
معماری تنها هنری است که ما را در بر گرفته است و انسانها بیش از آنکه بر فضا تاثیر بگذارند، از آن تاثیر می پذیرند. از این رو شکل کلی فضای معماری اهمیتی خاص دارد. یک فضای نامنظم و تکراری، بی نظمی و ناهنجاری را القاء می کند و یک ساختمان حجیم، قدرت و پول را به رخ می کشد. فضایی هندسی و منظم، نظم را القاء می کند. یک فضای آموزشی با طراحی صحیح و مناسب می تواند باعث رشد و شکوفایی خلاقیت در افراد و بخصوص کودکان که پذیرای یادگیری هستند، باشد.
در سالهای اخیر، تحقیقات بسیاری انجام شده که از میان عوامل متعدد تأثیرگذار در رشد آموزش و یادگیری، شیوه های آموزشی، جنبه های عاطفی- شناختی دانش آموزان و نیز مسایل تربیتی مورد بررسی قرار گرفته اند؛ اما به تأثیر کیفیت فضای معماری خلاقانه در آموزش کودکان، کمتر توجه شده است در حالی که طراحی فضاهای آموزشی مناسب پرورش و رشد خلاقیت در کودکان را بهمراه دارد.
کودک
تعیین محدوده سنی کودک در کشورهای مختلف متفاوت است. در ماده اول کنوانسیون حقوق کودک، منظور از کودک، افراد انسانی زیر10سال است. در ماده یک قانون حمایت از حقوق کودکان مصوب سال 1381 نیز سن زیر 18 سال به عنوان کودک تعیین شده است.
گروه بندی سنی کودکان
- نوباوه 2-0 سال
- گروه سنی پیش دبستانی 6-2 سال
- گروه سنی دبستانی 11-6 سال
- نوجوان 14-11 سال
- جوان 18-14 سال
با توجه به ویژگی های سنین مختلف و تفکیک گروه های سنی کودکان به صورت فوق [1] و مشاهداتی که نشان می دهد در اغلب فضاهای بازی موجود، فضاهای بازی یا پارک ها دارای تجهیزاتی برای کودکان پیش دبستانی و زمینه ای ورزشی بزرگسالان هستند که کودکان 6 تا 12 سال از آن طرد می شوند و از طرفی فضاهای آموزشی نیز برای این گروه سنی به طور اختصاصی وجود ندارد، به خاطر ضرورتی که در رابطه با کمبود فضاهای آموزشی خاص این گروه سنی در فضاهای شهری احساس می شد، تأکید این مقاله روی گروه سنی فوق است.
خصوصیات کودکان 6 تا 12 سال
در این سنین تخیل رشد کرده و متوجه کارهای عملی می شود. اغلب دوست دارند برای رسیدن به هدف های مشترک دور هم گرد آیند. کودک در این سنین بیش از پیش تسلط و تمرکز ورزشی خود را افزایش می دهد و دوست دارد به تمرینات بدنی بپردازد. حس کنجکاوی، یادگیری و ماجراجویی در او خیلی قوی است. علاقه نشان دادن به سرعت، قدرت و مهارت در یادگیری و میل رقابت در بازی ها از ویژگی های کودکان این گروه سنی است که آنها را از گروه های سنی دیگر متمایز می کند.
خلاقیت
خلاقیت به عنوان عنصری نهادینه در وجود آدمی از بدو پیدایش او وجود داشته و نیاز به شکوفایی دارد.
خلاقیت در طول تاریخ نیز همواره ستوده شده است. خلق اسطوره ها در گروه های مذهبی و فرهنگی و نقاشی های ماقبل تاریخ در غارها نمایانگر این میل انسان به خلاق بودن است.
خلاقیت می تواند خلق اشکال با صورت های جدید از ایده ها و تولیدات کهنه باشد، در این صورت عمدتا فکرها و ایده های گذشته اساس خلاقیت های تازه است. یک متفکر خلاق، ایده های جدید بوجود نمی آورد، بلکه قدرت تداعی ایده ها در او و ترکیب آنها باعث خلاقیت می گردد
گروهی نیز معتقدند با وجود پیچیدگی خلاقیت، برای ارزیابی آن می توان آن را در چهار کیفیت تقسیم بندی کرد.
این چهار دسته عبارتند از:
الف- شخص خلاق: کلیه عوامل مربوط به شخصیت فرد خلاق و ویژگی های شخصیتی او را در بر می گیرد.
ب- فرآیند خلاقیت: شامل مراحل مختلف از ادراک تا خلق اثر هنری می باشد.
ج- محصول خلاقیت: کیفیت اثری است که در نتیجه فرآیند خلاقیت به دست می آید.
د- محیط: شامل عوامل محیطی است که بر روند خلاقیت تأثیر مثبت دارد.
البته هوش، استعدادهای ذاتی، ویژگی های فردی، روابط جاری در خانواده، نظام آموزشی و مانند آن نیز در روند خلاقیت موثر است و نمی توان مطمئن بود که تنها تغییرات محیط فیزیکی - فضای معماری - در روند خلاقیت کودک تأثیرگذار بوده است
خلاقیت ارتباط مستقیمی با قوه تخیل یا توانایی تصویرسازی ذهنی دارد. این توانایی عبارت است از فرآیند تشکیل تصویرهایی از پدیده های ادراک شده در ذهن، و خلاقیت عبارت است از فرآیند یافتن و ارائه ی راه های جدید برای انجام دادن بهتر کارها و ارائه فکرها و طرح های نوین برای تولیدات و خدمات جدید و استمرار آن پس از غیبت آن پدیده ها
شرایط لازم برای پرورش خلاقیت
راجرز وجود شرایطی را برای پرورش خلاقیت ضروری می داند. وی آن ها را تحت "شرایط درونی آفرینندگی" به شرح زیر بیان کرده است:
-1 ایمنی روانشناختی این مرحله را می توان به سه فرآیند به هم پیوسته تقسیم کرد:
الف - پذیرش فرد به عنوان ارزش نامشروط: وقتی با فردی به گونه ای رفتار نماییم که نشان دهیم او در حقوق خود و در آشکار ساختن خویش ارزش دارد، صرف نظر از اینکه شرایط فعلی یا رفتار او چگونه است، در حال پرورش آفرینندگی هستیم. .
ب - فراهم آوردن فضایی که در آن ارزشیابی بیرونی وجود ندارد: هنگامی که داوری های ما در خودمان بر معیارهای بیرونی نباشد، ما داریم به پرورش آفرینندگی می پردازیم. جایی که فرد خود را در فضایی می بیند که در آن مورد ارزشیابی قرار نمی گیرد و توسط معیارهای بیرونی اندازه گیری نمی شود. چنین فضایی بی اندازه آزاد کننده و فراهم کننده خلاقیت است.
ج - فهم همدلانه: فهم همدلانه همراه با دو مورد ذکر شده، غایت ایمنی روانی را فراهم می آورد و این شالوده ای برای پرورش آفرینندگی است
-2آزادی روانشناختی هنگامی که به فردی اجازه کامل آشکارسازی نمادین را می دهیم
آفرینندگی پرورش می یابد. آزادی روانشناختی به فرد امکان می دهد تا درباره ژرف ترین بخش خویشتن خود بیندیشد، احساس کند و همان باشد. این امر ادراک های مفاهیم و معانی را که در بخشی از آفرینندگی به شمار می روند پرورش می دهد.
برخی دیگر از روش های پرورش خلاقیت عبارتند از: بازی های فکری، حل معما و جدول، سرگرمی ها و هنرهای زیبا، نویسندگی به عنوان یک تمرین خلاقیت، تمرین در حل خلاق مسائل و مطالعه. چنان که بیکن فیلسوف و نویسنده انگلیسی قرن اظهار داشته است، مطالعه، انسان را کامل و قدرت تصور را تغذیه می کند، لیکن برای آنکه از مطالعه حداکثر استفاده را ببریم باید مطالب مناسبی برای مطالعه انتخاب کنیم
نشانه های خلاقیت در کودکان
- شور و نشاط و مشغولیت های شدید جسمانی
- استفاده از قیاس در صحبت
- تمایل به داشتن چالش با بزرگترها
- عادت وارسی کردن منابع مختلف
- نگاه کردن با دقت به اشیاء
-اشتیاق صحبت درباره کشفیات با دیگران
-ادامه انجام برنامه بعد از تمام شدن وقت
- پی بردن به روابط در چیزهایی که به ظاهر با هم بی ارتباطند
- فکر کردن به مسائل
-کنجکاوی زیاد برای سر در آوردن از امور
-استفاده از اکتشاف یا یک تجربه
- بروز هیجان در صدا در اثر یک اکتشاف
-عادت به سوال و آزمون نتایج
- صداقت و میل شدید به اطلاع یافتن از امور
- عمل مستقل
- جسارت در گفتار - دقت نظر
- طرح سوال
- میل به اطلاع یابی و کشف احتمالات
- یادگیری به ابتکار خود.
خلاقیت و محیط کودک
با بررسی آراء دانشمندان چنین استنباط می شود که خلاقیت چون دیگر استعدادهای بشر تا حدود زیادی اکتسابی است و رشد آن محتاج شرایط و طی مراحل آموزش و پرورش ویژه است و در صورت پدید آمدن شرایط مناسب، امکان پرورش خلاقیت در بسیاری از افراد فراهم می شود. [8] کودک در مورد محیط خود به طور طبیعی کنجکاو است و در این دوران از محیط تاثیر بیش تری می گیرد [9] و محیط اطراف یکی از این عواملی است که با تاثیرگذاری بالای خود موجب بوجود آمدن شرایطی مطلوب برای افزایش خلاقیت کودک می گردند
فرهنگسرا
هریک از مکان های فرهنگی در ارتباط با مردم موجب غنای فرهنگی، بالا بردن سطح سلایق و خلاقیت های ذهنی و فکری آنها می شود و آنچه اهمیت دارد استفاده مفیدتر از این گونه فضاها است. برای مثال فردی که از یک گالری یا هنرهای تجسمی بازدید می کند، فضای هنری حاکم بر گالری و عکس العمل خود فرد به آثار هنری بازتابی ایجاد می کند که ناخودآگاه حس خلاقیت او را برمی انگیزد و در این حالت است که اگر در جوار فضای گالری، کارگاه های آموزش هنری بر پا شود، بازدید کننده ای آثار را در اغلب موارد تبدیل به آموزنده حرفه های هنری خواهد کرد. وجود امکانات انسان را تشویق به حرکت برای یافتن مطالب جدید می کند.
ابداع و خلاقیت هنرمند از یک سو به فرهنگ طراحی در یک جامعه و از سوی دیگر به توانایی های فردی و ابداع مشخص هنرمند بستگی دارد. این عامل به نحوی به آگاهی های هنری و غنای فرهنگ طراحی و تبادلات فرهنگی و هنری یک جامعه با جامعه های دیگر ارتباط دارد. به عبارت دیگر ابداع و خلاقیت هنرمند در خلاء صورت نمی پذیرد، بلکه در بستری اجتماعی- تاریخی تحقق می پذیرد که بر محتوا و شکل اثر هنری تاثیر می گذارد. یکی از بسترهایی اجتماعی که جامعه می تواند برای افراد بخصوص کودکان فراهم کند فضاهایی تحت عنوان فرهنگسرا ست که کودکان در آن محیط بتوانند خلاقیت خود را در زمینه های مختلف شکوفا کنند.
فضاهای مناسب برای کودکان
فضاهای مرتبط با فعالیتهای کودکان باید دارای شرایط مناسب و مطلوب برای رشد فیزیکی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی آنان باشد. تحقق این امر از طریق به کارگیری عناصر طراحی معماری که منطبق با شرایط جسمی و روانی کودک باشد، امکانپذیر است. در یک نگاه کلی برخی از توصیه های لازم در طراحی فضاهای کودک محور بدین شرح است:
الف: کودکان فضای بزرگ را به دلیل اینکه امکان حرکت هایی چون دویدن، پریدن و ... برای آنان فراهم است، دوست دارند فضای کودک می تواند به گونهای طراحی شود که برای فعالیتهای پرتجرک کودکان که باعث رشد فیزیکی آنان گردد، مناسب و به اندازه کافی بزرگ باشد.
ب: فضاهای کوچک برای خلوتگزینی، مطلوب کودکان است. فضای کودک را میتوان به نحوی طراحی کرد که فضای دنج و آرام برای خلوت گزینی، فضای محصور برای دو تا سه کودک و فضای بزرگ تر برای گروه بیشتری از کودکان وجود داشته باشد.
پ: کودکان دارای طبیعت کنجکاو و فعال هستند. نیاز آنها نه تنها ساختن، بلکه تخریب نیز هست. زمین های بازی ماجراجویانه می تواند بر اساس فرایند ساخت تخریب در نظر گرفته شود. از آنجا که محیط قابل دسترسی با امکانات بازی و عناصری چون ماسه، آب و خاک همراه با لوازمی برای غنیترکردن تجربه و نیز عناصر بزرگتر قابل حرکت چون تخت ها، بشکه ها، جعبه ها، طناب، نردبان، خرک، لاستیک و چرخ های قابل راندن استفاده بیشتری دارند، کودکان از این امکانات بطور گسترده با خلاقیت بیشتر و به مدت طولانی تری میتوانند بهره بگیرند.
ت: کودکان طبیعت - خورشید، آب، آتش، گیاهان و حیوانات - را نیز خیلی زیاد دوست دارند. آنها به شدت تحت تاثیر تجربیات طبیعی از طریق دستکاری عناصر محیط قرار میگیرند و تمایل دارند قوانین طبیعی را کشف کنند، فضای خانه کودک را میتوان طوری طراحی کرد تا فرصتهایی برای اینگونه فعالیتها که باعث رشد ذهنی کودکان می گردد، وجود داشته باشد.
ث: مسئله مهم دیگر که در حفظ پیوند کودک با محیط و ایجاد حس امنیت روانی برای او موثر است، وضوح و خوانایی محیط برای او می باشد. محیطی که به سهولت آن را درک و تدبیر می نماید. بنابراین یکی دیگر از ویژگی های محیط مناسب، انطباق محیط برای او می باشد. محیطی که به سهولت آن را درک و تدبیر مینماید. بنابراین یکی دیگر از ویژگی های محیط مناسب، انطباق داشتن با توانایی های شناختی و ادراکی کودکان است که در عین حال به گسترش طرح های ذهنی ساخت و شناخت آن یاری رسانده و بروز خلاقیت را ممکن می سازد.
