بخشی از مقاله
چکیده
هنر ایرانی - اسلامی در طی سدههای متمادی با تکیه بر غنای تحسین برانگیز در فرم و معنا در عرصههای گوناگون توانسته است حامل پیام ارزشهای والای معنوی برای مخاطبان باشد. در عرصه هنرهای بصری با اولویت تزیینات، نقش و نگارهای جاودانی ایرانی و اسلامی انتقال معانی آسمانی بیشترین سهم را ادا نموده است. از دغدغههای اصلی حوزه هنر، لزوم توجه به ارزشهای کهن و مفاهیم عالی جهت انتقال آن به نسلهای جدید میباشد که حفظ و تداوم آن و بهرهگیری از این مفاهیم در تلطیف فضای کالبدی و ذهنی زندگی معاطر شهری، تأثیرگذار است.
سیل گسترده، فنآوریهای نوین و ایجاد عرضههای جدید در حیات بشر امروزی، باعث گردید تا نگاهی نو به این مسأله در میان صاحب نظران فراهم گردد. از اهداف اصلی این تحقیق، چگونگی بیان آرایههای تزیینی هنر و آموزههای تأثیرگذاری نهفته در این نقوش است که در ترکیب با فضای جدید شهری بهویژه آمیختن با عناصر مبلمان شهری بیان شده و آن را عامل انتقال آداب و سنن و ارزشهای ملی - مذهبی دانسته تا هویت دیرینه احیا شود.
مقدمه
در جامعه امروز ایران با توجه به بافت فرهنگی که متأثر از فرهنگهای بیگانه بهخصوص فرهنگ غربی است میتوان با معرفی و ترویج مظاهر فرهنگی که همانا بهکارگیری هنرهای کاربردی با شاخصههای ملی و اسلامی در محیط زندگی است، هویت و سابقه فرهنگ را مطابق با امکانات موجود مجدداً احیا کند. با شناخت زیباشناسی عناصر تجسمی هنر در تمدن ایرانی و با معرفی و قرار دادن آنها در حوزه هنرهای ارتباط تصویری میتوان در تمام عرصههای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... شخصیتی قائم بهذات در داخل و خارج از کشور ایجاد نمود. در این بررسی علاوه بر بحث نظری، طرحها و نمونههای تزیینی هنر دوران صفویه بهصورت عملی انتخاب و در محلهای مناسب جایگزین خواهد شد.
کاربرد سنت و فرهنگ اسلامی - ایرانی دوران صفویه به صورت کاربردی و تزیینی، ایستگاههای اتوبوس، را از نظر ظاهر، ماهیت و جوهری اسلامی ایرانی میبخشد. استفاده از منابع غنی تزیینی ایرانی - اسلامی این دوران، همراه با ابداعات و ابتکارات امروزی هنرمند، جهت کاربرد در تزیین ایستگاههای اتوبوس، میتواند در جهت رفع نیازهای روحی، بصری و اقتصادی فردی و اجتماعی تأثیر بهسزایی داشته باشد.
در تدوین این تحقیق سعی و اهتمام برآن است که با استفاده و کاربرد عناصر تزیینی ملی و مذهبی در مبلمان شهری، بهخصوص ایستگاههای اتوبوس، هویتی فرهنگی به شهر بخشیده، موجبات نوعی احساس تعلق خاطر را در شهروندان ایجاد و از بروز عواملی همچون از خودبیگانگی، غربزدگی، فرار مغزها، مهاجرت و دیگر عوامل مخرب از این قبیل جلوگیری شود.
بدیهی است چنین کوششهایی در صورت پیوستگی و تداوم، تأثیر عمیق بر روح و جان شهروندان خواهد گذاشت و در تشویق آنان به تلفیق احساسات مثبت و نیک گامی موثر خواهد بود.
-1فرضیات
-1 کاربرد آرایهها و عناصر تزیینی اسلامی - ایرانی دوران صفویه در ایستگاههای اتوبوس در هویت بخشی فرهنگ و تمدن اسلامی نقش موثر دارند.
-2 آرایهها و عناصر تزیینی اسلامی - ایرانی دوران صفویه دارای معنی و مفهوم هستند.
-3 تزیین ایستگاههای اتوبوس از نظر فرم و معنا تأثیر مستقیمی در ترویج فرهنگ اسلامی دارند.
برای رفع نیازهای روحی، بصری، فردی، اجتماعی و اقتصادی، استفاده از منابع غنی تزیینی ایرانی- اسلامی و ابداعات و ابتکارات هنرمند جهت تزیین ایستگاههای اتوبوس نقش بهسزایی دارد.
-2ایران دوره صفویه
در آغاز سده دهم/شانزدهم با روی کار آمدن سلسله صفویه و در زمان شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول ایران یکپارچه شد. ایران عصر صفوی در زمان شاه عباس اول به اوج اقتدار سیاسی و اقتصادی خود رسید. ایران عصر صفوی همانند ایران کنونی، حلقه ارتباطی بسیار مهمی در ترددهای بینالمللی بود؛ دست کم یکی از مسیرهای جاده ابریشم از این کشور عبور میکرد و در نتیجه شاه عباس به دلایل اقتصادی و نظامی دستور ساخت شبکه متراکمی از جادهها با کاروانسرای متعدد را داد.
اهمیت این دوره در تاریخ فرهنگی و سیاسی ایران بدان حد است که برخی معتقدند سدههای جدید در ایران با ظهور این سلسله آغاز میشود. در این دوره یک روش کلاسیک جدید بنیانگذاری شد که در آن نبوغ ایرانی درخشندگی داشت و از عناصر تمدنهای گذشته آسیا الهام میگرفت. به عبارتی میتوان گفت که در این زمان فرهنگ هنری ایران اسلامی وارد دوره جدیدی از شکوه و عظمت گردید که در آن ویژگیهای هنر خاص ایرانی بهخصوص در زمینه هنر معماری احیا گشت
-3شاخصهای اجتماعی ایرانی
آثار موجود هنری ایران نشان میدهد که مردم این سرزمین در تمام ادوار تاریخی، همواره زندگیشان با ذوق و سلیقه و زیباپرستی همراه بوده و کلیه وسایل مادی زندگیشان، از بزرگ و کوچک، جزیی و کلی با تزیینات و زیبایی چشمگیر توأم بوده است. با نگاهی به هنرهای مختلف ایرانی - اسلامی در مییابیم که اغلب جنبه علمی و انتفاعی داشته و جزء هنرهای صناعی محسوب میشده است. - مهرپویا، - 557 : 1376 ویژگیهایی که در این بخش میتوان برای هنرهای ایرانی - اسلامی برشمرد عبارتنداز:
-1 امکان تداوم شاخصههای مختلف هنری، شیوهها و تزیینات هر هنر در سراسر تاریخ پرفراز و نشیب دوره اسلامی ایران
-2 مقولهای پندآموزی وعبرتپذیری آیندگان
-3 همبستگی انواع هنرها با زندگی روزمره انسان، چرا که کلیه وسایل مادی زندگی با تزیینات و زیبایی توأم بوده
-4 آرایش و تزیین کردن آثار نه چندان مطرح
-5 جنبه کاربردی و انتفاعی بودن هنرها
هنراسلامی نمودار همان مفهومی است که از نامش برمیآید، بیهیچ ابهامی و این عجیب نیست که بیرونیترین مظهر دین یا تمدنی مانند اسلام که در هنر خود بر حسب تعریف، جلوگاه بیرونی آن باید نمودار جهان درونی آن تمدن باشد.
-4سیر تحول نقوش هندسی
بهرهگیری از هندسه برای کارهای مختلف در تمدنهای کهن از جمله مصر و بینالنهرین معمول بوده است. یکی از دلایل استفاده از نقوش هندسی، مانند طرح اسلیمی خاصیت گسترش یابنده آن است که به دلیل قابلیت پوشانندگی مورد توجه هنرمندان مسلمان بود. به هرحال، چنین بهنظر رسیده و بسیار ملایم با تزیینات انواع کاشیهای معرق بوده است بنابراین بیمناسبت نیست اگر در فنون معماری داری اهمیت شده باشد.
در تزیین صفحات زرین و در خاتمکاری و منبتکاری نیز مورد استعمال داشته است و مخصوصا در این قسمت اخیر هنرمندان ایران موفق شدهاند که اشکال هندسی در تزیین را با اشکال نباتی جمع کرده به کار برند.
از مهمترین ویژگیهای عمده تزیینات در دوره صفوی میتوان به تابعت از قواعد تقارن، انعکاس، تکرار و نظم هندسی اشاره کرد. ویژگی دیگر تزیین اسلامی که درباره معماری صفوی نیز محققا صادق است، ضرورت تغییر شکلها، تغییر سایز، تکرار یا تقسیماتی از آن به انگیزه نشان دادن عمق و حرکت در یک دنیای دوبعدی اشاره کرد، که در اینجا میتوان گفت با تقسیمات بیشتر سطوح امکان استفاده از رنگهای متفاوت میسر میشود. اگرچه اکثر این طرحها بسیار پیچیده بهنظر میرسند، رمز و رازی در آنها وجود ندارد. آنچه لازم است، رویکردی منطقی و دستی و روانی کارآموزده است. بهترین راه برای درک نقشهای هندسی، رسم آنهاست.
-5سیر تحول نقوش گیاهی
سابقه استفاده از این نقوش به دوران قبل از اسلام و همانگونه که اشاره شد در دوره ساسانی تصویر درخت مقدس استفاده بسیار داشت.
برتری طرحهای گیاهی، که در دورههای نخستین بهطور پراکنده در هنر ایرانی وجود داشت، تنها در دوره اسلامی اهمیت و برجستگی یافت و این مدیون تأثیر و نفوذ هنر چینی بود
گل و بتههای اولیه کاملا قراردادی بودند، و این نحوه ارائه عملا تا پایان دوره سلجوقی یعنی تا آغاز سده هفتم ادامه یافت.
از میانه سده هفتم به بعد، هنر ایرانی شامل نقوش گل و گیاهی فراوانی است که،هرچند معرف انواع گیاهی معین نیستند، همواره به منزله گلهای زیبا مورد توجه قرار گرفتهاند. - اتینگهاوزن، - 13 :1379 نقوش گیاهی به دسته تقسیم میشوند:
-1 اسلیمی: اسلیمی یا اسلامی نقشی که از گذشتههای دور برای آذینبندی طرحها و بافتهها در حجاری بهکار رفته است و شاید در آن روزگاران نامی خاص داشته است. ظاهرا از دوره سلجوقی و تیموری به این نام شناخته شدو به مرور زمان از نظر شکل تکامل یافت.
-2 ختایی: طرح هندسی متنوعی است که از ترکیب غنچه، گل و برگها براساس شیوه هنرهای تزیینی ایران پدید میآید، براین عقیدهاند که این طرح را در دوران مغول از چین به ایران آوردهاند. گلهای ختایی در نقشهای دوران هخامنشی و اشکانی و در بافتههای ساسانی و در آثار هنری دورههای بعد از آن نیز دیده شده است.
-6جایگاه نقوش و نماد در مبلمان شهری
جایگاه نقوش در فضاها و مبلمان شهری از اهمیت خاص و ویژهای برخوردار است. زمانی که برای استفاده از اوقات فراغت و یا سپری کردن روزهای تعطیل به اجبار از فضاهای باز و پارکها استفاده میشود، خواه ناخواه با مبلمان شهری و عناصر موجود در آن ارتباط تنگاتنگ برقرار میشود و این نشانهها و سمبلها شهر هستند که خودنمایی کرده و با حضورشان خاطرات گذشته را بیان میکنند و یادآور تجربیات تلخ و شیرین گذشتگان میباشند.
البته دیده میشود گاهی نشانهها دارای ابعاد و ارزشهای خاص خود هستند و معمولا موقعیتشان متناسب با جایگاهی است که در آن قرار گرفتهاند. در طراحی شهرها، موقعیت سمبلها و یادمانها از جایگاه ویژهای برخوردار است و به تناسب فرهنگ، سنن و آداب و رسوم و باتوجه به رابطه ساکنان و شهروندان در ارتباط با مبلمان شهری طراحی میشوند. عموما با سنتهای مردم عجین هستند، به گونهای که گاهی حتی المانهای از شهدا یادآوری خاطراتی از شجاعت و رشادت آنان برای مردم ساکن در آن محل است.
-7مبلمان شهری پیشینه و تحول
مبلمان شهری، مجموعهای از تجهیزات و تسهیلاتی است که کیفیت و کارآیی زندگی را در شهر و خیابان ارتقا میبخشد. در بررسی سیر تحول این مجموعه و سابقه تلاشهای پیشین، آنچه قابل ذکر است، ارتباط تنگاتنگ تاریخی و تفکیکناپذیر این عناصر با خواستگاه خود است. خیابان،کوچه میدان، پارک و در کل خود شهر، خواستگاههای نخستین انواع میلمان هستند. بررسی مسیر تحول شهر و خیابان در دورههای مختلف و اعصار متفاوت به واسطه اننقلاب صنعتی به دوره قبل و پس از آن تقسیم میشود.
در عهد قدیم در شهرهای بزرگ یونان و روم، فضاهای عمومی قبل از هرچیز، مکانس مخصوص برای نمایش قدرت حکومت بودند و علاوه بر ویژگی کاربردی، همیشه بعدی تزیینی داشتند. از همان زمان، شهر و خیابان به تدریج از بناهای یادبود و زیبا انیاشته و محدوده شهر با کاشت درخت آراسته شد. لبه پشت بامها و بالکنها به گیاهان سیز مزین گشت و استفاده از نیمکت و تجهیزات مخصوص فضای آزاد ساخت و نصب کتیبه، لوح و مجسمه افراد زنده یا مرده گسترش یافت
