بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله به فرهنگ عامه - گزیده ای از آیین های شادمانی در شهرستان قوچان - پرداخته است. آشنا کردن جوانان و مردم با آداب و رسوم و فرهنگ اصیل ایرانی از طریق آشنایی با خرده فرهنگ ها، ضمن رهایی شان از سردرگمی در انتخاب فرهنگهای غلط غربی، میتواند احساس داشتن فرهنگ و ریشه اصیل را در آنها تقویت کند و در راه زنده نگاه داشتن عادتها و سنتهایملّی قدمی بردارد.
نگارندگان با گردآوری و ثبت جشن ها و آیین های شادمانی در قوچان گامی هر چند کوچک در راستای شناخت فرهنگ عامه و نشر آداب و رسوم و باورهای ارزشمند پیشینیان و مردم حال حاضر، به خصوص در زمینه جشنها و آیینهای شادمانی برداشته اند. نگارش و ثبت آداب و رسوم ضمن آشنایی نسل حاضر و آینده با هویّت ملّی و قومی باعث حفظ و اشاعه فرهنگ و ترویج شادی و احیای زندگی توأم با شادمانی نیز میگردد.
مقدمه:
شناخت فرهنگ عامه باعث شناخت سنتهای اعتقادی، مذهبی، اجتماعی و ... میشود که موجب مردم شناسی نیز میگردد. جمع آوری و ثبت آداب و رسوم امروز و گذشته، و بهره گرفتن از تجربههای گذشتگان، ما را در داشتن زندگی بهتر و شادتر یاری میکند. فرهنگ عامه یاد آور قدمت عمر انسان است پس برماست که با ثبت قسمتی هرچند کوچک از فرهنگ عامه مردم، دوام و بقای آن را موجب شویم و سهمی هرچند ناچیز در حفظ و اشاعه فرهنگ خود داشته باشیم. در این مقاله به گزیده ای از آیینهای شادی که جزئی از فرهنگ عامه است پرداختیم که عبارت است از : هفده مال، عیدگاه در نوروز، نوروزبیگی، وداع با زمستان، زلف زدن عروس، سرچوان و جشن یاوری.
بیان مسئله
کلمه »فرهنگ« از دو جزء »فر« و »هنگ« ترکیب یافته است.»فر« یا »فرا« به معنی پیش و »هنگ« در فارسی به معنی قصد و نیت وبا پیشوند »فرا« به معنی دانش و ادب است.در نوشته های پهلوی هم اصولا به معنی»تربیت«، آموزش و پرورش و آنچه آموخته میشود، به کار میرفته است.« - حسینعلی بیهقی، - : 1365 فرهنگ عامه منعکس کننده احوال، افکار، آرزوها و اندیشههای توده مردم است.
آریاییان غم واندوه را نمیشناختند و با آن بیگانه بودند و در عوض، شادی و سرور در اجتماع اقوام ایرانی مقوله ای شایع بود. از این رو جشنهای ملی و آیینهای محلی فراوانی در تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران مرسوم شد که آن را از سایر فرهنگها متمایز کرد. زندگی نیاکان و گذشتگان ما در شهر قوچان نیز توأم با شادی بود.آن ها همواره شادی را در نظر داشتند و به هر مناسبتی جشنی برپا میکردند.و این گونه روحیه شادی و شاد زیستن را در میان همه ترویچ مینمودند. حال سؤالی که پیش روی ماست این است که: آیا در فرهنگ عامه مردم قوچان جشنها و آیینهای شادمانی حضور و جلوه ای خاص دارند؟ این مقاله کوششی است برای پاسخگویی به این پرسش.
پیشینه تحقیق:
در خصوص فرهنگ عامه قوچان نویسندگانی چون محمد جابانی در کتاب»سرزمین و مردم قوچان«، رزق االله رضا زاده خسرویه درکتاب »قوچان بام خراسان« و عبداالله طاهر زاده نویسنده آثار »عشایر کرد شمال خراسان« و »زبان مردم قوچان« تلاشهای ارزشمند و قابل توجهی کرده اند اما تنها چند صفحه ای از آثار خود را به آداب و رسوم مردم قوچان آن هم به طور بسیار کلی اختصاص دادهاند وهیچ کدام به نکات ریز اما مهم آداب و رسوم شهر قوچان نپرداختهاند.
انگیزه و ضرورت انتخاب تحقیق
دغدغه نابودی و فراموشی تاریخ و فرهنگ شهر قوچان برای نسل حاضر و آینده، آشنا کردن جوانان با آداب و رسوم و فرهنگ شهرمان انگیزه انتخاب این موضوع است تا جوانان بدانند که پیشینهی بسیار ارزشمند و اصیل دارند، و بسیار با ارزش تر از آنند که دلباخته فرهنگ کشورهای غربی شوند و خود را هدف حمله و هجوم فرهنگی قرار دهند و میان انواع فرهنگها سرگردان بمانند. شناساندن فرهنگ ایرانی به جهانیان یکی دیگر از اهداف است که تنها راه رسیدن به این هدف، شناخت کامل آن و مطالعه و تحقیق در زمینه خرده فرهنگ هابرای جهانی کردن آن است که شعار بهداشت جهانی این است : » بومی شویم، تا جهانی شویم.«
روش پژوهش
در این پژوهش از دو روش :توصیفی - میدانی و کتابخانه ای استفاده شده است. مطالب گردآوری شده در این پژوهش را، در کتاب های ذکر شده در پیشینه تحقیق نمیتوان یافت چرا که فرهنگ و باد هر ملّتی بیش از آن که در کتابها موجود باشد در سینه مردم جاری است. در پایان لازم می دانم از همه عزیزانی که ما را در امر مصاحبه و جمع آوری مطالب کمک کردند تقدیر و تشکر کنم آقای دکتر محمد ریحانی، آقای دکتر جلیل مسعودی فرد، آقای علی اکبر حسن زاده ، آقای ناصر خاکشور، خانم عباس زاده مخصوصا از مصاحبه شوندگان خانم زهرا برات زاده، ماه بی بی برات زاده، فاطمه حلواچیان، فاطمه رضایر، لیلا مهربان، گلی نادری، بتول نعیمی و علی محمد شفبعی بی نهایت سپاسگزازم.
هفده مال
»در کردی به معنای هفده مقصد و منزل است. »مال« به معنای منزل و نیز به معنای اتراق روزانه کوچ ایلات است، که از جایی که کوچ میکنند و پس از پیمودن سی، چهل کیلومتر راه در جایی اتراق میکنند. بنابراین هفده روز به نوروز یعنی پس از پایان روز سیزدهم اسفندماه و ورود به روز چهاردهم که هفده منزل تا عید مانده، هفده مال آغاز میشود. - «توحّدی، - 86 :1380
در بعضی روستاهای قوچان از جمله علی آباد، عمارت، رهورد و ... »جوانان روستا هفده روز قبل از نوروز، به کوه و دشت میروند و هرکدام در جای معینی سنگی را برای خود مشخص میکنند و آن را در محلی قرار داده و نیت میکنند، سپس به روستا و خانه باز میگردند. بعد از گذشت هفده روز، در اوّلین روز عید، دوباره به کوه و دشت رفته و سنگ مورد نظر را برداشته، زیر آن سنگ را نگاه میکنند. اگر زیر آن سنگ سبزه ای روئیده بود، و یا حشره ای مثل مورچه، کرم و ... وجود داشت، آن را به فال نیک میگیرند و معتقدند که حاجتشان برآورده میشود و سال جدید برایشان سال خوب و پرخیر و برکتی خواهد بود.
گاهی جوانان چند سنگ را به نیّت افراد خانواده خود - خواهر، مادر و همسر - در نظر میگیرند. این کار را که در واقع نوعی فال گیری است »هفده مال« میگویند.« - لیلا مهربان، :1389 عمارت - نویسندهی کتاب »سرزمین و مردم قوچان«در دفتر سوّم کتاب خود رسمی را ذکر میکند که بی شباهت بدین رسم نیست و آن »کماج هفده سال، هفده روز« است: »هفده روز به عید مانده، کماجی1 از گندم و روغن میپختند و دکمه ای داخل آن میگذاشتند. در تقسیم غذا دکمه به ظرف هریک از افراد خانواده میافتاد، معتقد بودند، روزی سال روی سر اوست.« - جابانی، - 249 : 1375
