مقاله فساد اقتصادی به‌عنوان مانع اصلی تحقق اقتصاد مقاومتی

بخشی از مقاله

چکیده

فساد به سو ء استفاده از منابع اجتماعی به نفع اهداف شخصی گویند، معمولاً در جوامع درحالتوسعه که مبتنی بر نظام خویشاوندی، فامیلی و فرمایشی هستند، بیشتر میتوان سراغ آن را یافت. فساد نشانه خاموشی عدالت و برابری فرصتها و انزوای رسانه از عرصه جامعه است. در جوامعی که رسانه، نقد و نقادی مدنی، گفتگوی شفاف، پرسش و پاسخ و همچنین نظارت وجود نداشته باشد، امکان ظهور فساد وجود دارد، زیرا به دلیل مسدود بودن راههای مشروع و همچنین عدم نظارت متقابل، استفاده از کج راهها برای رسیدن به اهداف و منافع امری شایع میشود.

نتایج حاصل از مطالعات نشان می دهد که از سال 2005 تا 2016، ایران با فساد اقتصادی مواجهه بوده و در این عرصه، میزان فساد روندی صعودی را در پیش گرفته است و این مسئله خود مانع بزرگ و جدی تحقق اقتصاد مقاومتی است. اقتصاد مقاومتی به مفهوم ساماندهی نظام اقتصادی و ترویج برابری و شایسته سالاری است. با رسوخ فساد، اقتصاد مقاومتی در گفتار می ماند و عمل خود را نمایان نمی سازد. بر این اساس، پژوهش حاضر در ادامه علت های مؤثر بر فساد اقتصادی را تشریح و بررسی نموده است.

مقدمه و بیان مسئله

از دیدگاه تمامی ادیان توحیدی و از دیدگاه همه حکومتها، حداقل در سطح شعار و تبلیغات، فساد مالی بهعنوان یک پدیده مذموم در نظر گرفته شده است. امروزه فساد اداری و مالی به یک معضل جهانی تبدیل شده است. دولتها آگاهند که فساد باعث آسیبهای بسیاری میشود و هیچ حد و مرزی هم نمیشناسد، همان طور که نتایج و پیامدهای آن نیز بنا بر نوع سازمان سیاسی و اقتصادی و سطح توسعه یافتگی، گوناگون است. این پدیده در دنیای امروز و به ویژه در کشورهای درحال توسعه، به عنوان یکی از مهم ترین عوامل در سر راه پیشرفت جامعه، مطرح شده و صدمات جبران ناپذیری را بر روی سرعت حرکت چرخ توسعه جامعه ایجاد کرده است

اقتصاد مایه قوام جامعه است. اقتصاد سالم در تحقق عدالت بسیار کمک می کند؛ چنان که تحقق بخشی از مؤلفه های سعادت و خوشبختی نیز به عهده اقتصاد سالم است؛ چرا که انسان نیازمند آسایش است و تحقق آسایش در سایه اقتصاد سالم در جامعه میسر است. هرگونه فسادی در فعالیت های اقتصادی به معنای فقدان عدالت و سلب آسایش از انسان و جامعه است. از این رو ارتباط تنگاتنگی با سلب امنیت و آرامش پیدا می کند؛ چرا که فقدان آسایش و عدالت به معنای تهدید زندگی از جهات گوناگون است و آرامش را از انسان و جامعه می گیرد. به سخن دیگر، فساد اقتصادی در جامعه به معنای فقدان عدالت، آسایش و آرامش است.

پس چنین جامعه ای در حقیقت فلسفه وجودی و مشروعیت بقایی خود را از دست داده و از درون فرومی پاشد؛ چرا که هدف از جامعه و اجتماع، تحقق سعادت و خوشبختی است که فساد اقتصادی ریشه آن را خشکانیده و از میان برده است - میریان، . - 1390 فساد مالی و اداری پدیده ای تاریخی، بزرگ، تأثیر گذار و کانون اندیشه ورزی و سیاستگذاری است

فساد یک رفتار رانت جویانه است که بخشی از آن می تواند به علت دخالت مفرط و فراگیر دولت در مبادلات خصوصی باشد. تغییر سیاست ها و قوانین دولتی نیز می تواند زمینه هایی برای فساد ایجاد نماید مانند معافیت های مالیاتی یا تغییر نرخ های مالیات، یارانه، نرخهای ارز چندگانه، مجوزهای صادرات و واردات، انحصارات دولتی و ایجد بخش شبه دولتی در بدنه دولت. فساد اقتصادی محصول فرعی مداخله دولت در اقتصاد محسوب می شود و در پی تنظیم اقتصاد از سوی دولت و به طور کلی در نتیجه سیاسی شدن تخصیص منابع اقتصادی ایجاد می شود و بنابراین در همه کشورهای دنیا وجود دارد.

طبیعتا مناقصات نیز به عنوان یکی از فرآیندهای مهم دولتی از این فساد در امان نبوده و حتی به دلیل سهم 15 الی 30 درصدی از تولید ناخالص داخلی کشور ها و در نتیجه نقش مهم در پیشبرد امور مربوط به سازندگی و رشد کشور ها، نمود بیشتری پیدا می کند و به عنوان یکی از گلوگاه های مهم فساد در بخش اجرایی مطرح می شود

یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی تحقق عدالت و ریشه کن شدن مفاسد حوزه ٔ اقتصاد است. مفاسد اقتصادی از چالش های موجود نظام اقتصادی کشور است که پیامدهایی از قبیل تخصیص غیربهینه ٔ منابع، آثار منفی بر کارایی و رشد اقتصادی، پایمال شدن حقوق افراد و… خواهد داشت. اهمیت مبارزه با مفاسد اقتصادی این است که جرائم مذکور، مانع از شکل گیری فعالیت های اقتصادی سالم و مولد گشته و منابع را به سمتی سوق می دهد که نه تنها منجر به ایجاد ثروت نمی شود بلکه سبب تضییع منابع نیز می گردد. ضرورت امر مبارزه با مفاسد اقتصادی در کلام مقام معظم رهبری نیز مورد تاکید قرار گرفته است

یکی از اهداف اصلی همه نظام های اقتصادی منجمله اقتصاد اسلامی، تحقق رشد و توسعه اقتصادی است. در این راستا، الگوهای مختلف رشد اقتصادی به ویژه الگوهای رشد نئوکلاسیک، تفاوت در عملکرد اقتصادی کشورها را ناشی از تفاوت در عوامل اقتصادی نظیر سرمایه - فیزیکی و انسانی - و بهره وری می دانستند، اما تفاوت در انباشت سرمایه و بهره وری خود ریشه در عواملی دارد که اقتصاددانان نهادگرا آن را ساختار نهادی هر کشور معرفی می کنند

بانک جهانی، فساد را در زمره بزرگ ترین موانع در راه توسعه اقتصادی و اجتماعی دسته بندی کرده است. فساد از طریق تخریب حکومت قانون و تضعیف بنیاد قانونی که رشد اقتصادی به آن وابسته است، مانع توسعه می شود. تاثیرات مخرب فساد به ویژه بر سر تهی دستانی آوار می شود که بیشترین آسیب را از افول اقتصادی می بینند و بیشترین وابستگی را به ارائه خدمات عمومی دارند و از کمترین توانایی برای پرداخت هزینه اضافی برای رشوه، کلاهبرداری و بهره مندی از امتیازات اقتصادی برخوردارند. برای کاستن از تاثیر فساد به صورتی مداوم، باید در برخورد با عوامل فساد فرا تر از نشانه ها رفت.

از سال 1996 بانک جهانی از بیش از 600 برنامه ضد فساد و ابتکار دولتی که توسط کشورهای عضو ارائه شده، حمایت کرده است. فساد موجب تخریب سیاست ها و برنامه هایی می شود که هدف آن کاهش فقر است. به همین دلیل مبارزه با فساد در دستیابی به ماموریت بلندپروازانه بانک جهانی یعنی کاهش فقر، بسیار مهم است. - جلیلی کامجو، . - 1395 فساد بعنوان یکی از موانع توسعه یافتگی رابطه معکوس با رشد اقتصادی و سرمایه گذاری دارد. افزایش فساد اداری و اقتصادی به معنای کاهش شفافیت و تنزل آزادی اقتصادی است. دلایل گوناگونی را برای فساد اداری درجوامع مختلف بر شمرده اند: فقر اقتصادی و نابسامانی های در آمدی کارکنان سازمان ها، فقر فرهنگی و عدم وجود باورهای استوار اخلاقی و نبود مقررات و قوانین بازدارنده و نظام های کنترلی موثر از زمره دلایل اصلی بروز فساد اداری بوده است اما شاید مهم ترین دلیل اشاعه فساد اداری نبود ساختار های شفاف و روشن و متمرکز بودن قدرت انجام امور در سازمان هاست در محیط های اداری غیر شفاف و مبهم امکان کجروی های اداری افزایش می یابد و انجام رفتار های فساد آلود تسهیل می شود

بنابراین شاید به جرات بتوان ادعا کرد که مؤثر ترین و کارا ترین شیوه های مبارزه با فساد اداری خروج از فضای تاریک و سایه و شفاف سازی محیط و ساختارهای اداری است .مبارزه با فساد قبل از هر چیز مستلزم شناسایی عمق فساد و همین طور شناسایی افراد فاسد و سوءاستفاده کننده است. در زمینه فساد اداری که آن را به دوسطح کلان و نیروهای عالی رتبه و دوم فساد در سطح کارمندان رده پایین شکل می گیرد.

بر این اساس نظریه پردازان معتقداند فساد اداری در دو سطح در ارتباط با یکدیگر شکل گرفته و قوام بخش آن در سطوح پایین می شود؛ که این امر باعث شده کارمندان رده پایین در ارتکاب به فساد ادری، کمتر نگران کشف جرم خود باشند .بانک جهانی، فساد را بزرگترین مانع توسعه اجتماعی و اقتصادی تعریف کرده است. فساد با تحریف مقررات قانونی، توسعه را تخریب و بنیان های نهادینه ای را که رشد اقتصادی به آن وابسته می شود، تضعیف می کند - سایت تحلیلی خبری صدای ایران، . - 1395 بر این اساس هدف اصلی پژوهش به شرح زیر است:

هدف اصلی: فساد اقتصادی به عنوان مانع اصلی تحقق اقتصاد مقاومتی پرسش اصلی: چه عواملی در شکل گیری فساد اقتصادی موثر است و با چه سازوکاری می توان فساد به مثابه مانع تحقق اقتصاد مقاومتی را از بین برد؟

مبانی و چارچوب نظری پژوهش:

فرهنگ عمید واژه فساد را برابر تباهی، پوسیدگی، فتنه و آشوب، ظلم، لهو و لعب بیان می­کند - عمید: ذیل فساد - . دهخدا نیز فساد را به معانی تباه شدن، به ستم گرفتن مال کسی، ظلم و ستم، شرارت و بدکاری، تباهی، فسق و فجور و فتنه و آشوب به کار رفته است و فساد کردن را به معنای فتنه بر پا کردن، یاغی شدن، لواط کردن، زنا کردن و نافرمانی و گناه کردن به کار می­برد.

بخشی از این معانی فساد اقتصادی و بخشی غیر اقتصادی است. کلمه فساد از ریشه فرانسوی - Corrmption - و ریشه لاتینی - Rumpere - به معنای »شکستن« یا »نقض کردن« گرفته شده است. آنچه که شکسته یا نقض می شوئ می تواند یک »شیوه رفتار اخلاقی یا اجتماعی و یا مقررات اداری« باشد. در زبان فارسی برای فساد معانی مختلفی مانند: »تباهی«، »ستم«، »مال کسی را گرفتن«، »گزند«، »زیان«، »ظلم و ستم«، »شرارت« و »بدکاری« ذکر شده است 

فساد به سوء استفاده از قدرت برای کسب منفعت شخصی یا منافع گروهی اشاره دارد. فساد تجلی نوعی از رفتار مقامات دولتی - خواه سیاستمداران و خواه مستخدمان کشور - است که درآن بطور نادرست و غیر قانونی با سوءاستفاده از قدرت عمومی محول شده به آنها، خود و نزدیکانشان را غنی می سازند - دانایی فرد، . - 1387 در فرهنگ عربی المنجد، فساد از ریشه فسد گرفته شده است و آن را به ضد آن بیان کرده است و گفته شده فساد ضد صلاح است و صلاح یعنی چیزی که فساد از آن دور باشد و از فساد دو تعریف ارائه کرده است: تعرف اول، به معنای لهو و لعب، تعریف دوم، به معنای اخذ مال به ظلم، یعنی مال کسی را ظالمانه گرفتن که این دومی به معنای اقتصادی مورد نظر ما نزدیک­ تر است.

در برخی منابع عربی فساد از ریشهفَسَدَ«» به معنای تباهی، اخلال و منع از رسیدن به یک هدف مطرح است. فساد در فرهنگ لاتین به معنای شکستن یا نقض کردن، تباهی، انحطاط، تحریف، رشوهگیری و تطمیع با رشوه میباشد و بیشتر منظور این است که چیزی شکسته یا نقض می شود که این چیز می تواند قوانین و مقررات باشد