بخشی از مقاله
چکیده
در این یادداشت، تلاش شده است با توجه به متن سیاست نامه، اثر خواجه نظام الملک طوسی، به برخی از اصول و قوانین اقتصادی آن دوره دست یافت. هدف از این مطالعه، جستجوی راهی مناسب تر برای استفاده از این منبع، در الگوهای اقتصاد اسلامی است. روش برگزیده برای انجام این پژوهش، تحلیل محتوا نام دارد که بر اساس مفاهیم کلیدی هر متن، برخی از گزارههای سیاستنامه را درباره اقتصاد، معیشت و تجارت آن زمان برجسته میسازد. سپس با کنار هم قرار دادن این گزاره ها، تلاش به فهم ساز و کار اقتصاد آن دوران می کند:
چنین به نظر می رسد که اقتصاد آن دوران، تا حد زیادی تحت امر پادشاه و به صورت دستوری اداره می شده، نه توسط عوامل تصمیم گیرنده خرد. در نهایت نتیجه به دست آمده، اگرچه کلی و تا حدودی فاقد جزئیات است، این امیدواری را به دست می دهد که شاید بتوان با گسترش این روش برای دیگر متون، درکی تقریبی از وضعیت اقتصاد و معیشت آن دوران به دست آورد. نیز ممکن است با توجه به برخی از توضیحات تحلیلی متن، تا حدودی از تفکرات اقتصادی آن زمان آگاه شد.
درآمد
در طول تاریخ تمدن ایرانی- اسلامی، متفکران بسیاری درباره مسائل اجتماعی روزگار خود اندیشههایشان را به رشته تحریر درآورده اند. اگرچه بسیاری از آن ها به طور مستقیم، یا بهتر بگوییم با زبان امروزی علم به تشریح ساز و کارهای نظام جامعه نپرداخته اند، میتوان با عنایت به بنیانهای معرفتشناختی، از طریق متون بهجا مانده از ایشان به تبیینی دقیق تر از معرفت اجتماعی آن دوران دست یافت. این تبیینها میتواند در طراحی الگوی پیشرفت و نیز پیشبرد علوم انسانی بومی موثر واقع شود.
در این یادداشت تلاش می شود برخی از گزاره های مرتبط با اقتصاد را از متن سیاست نامه خواجه نظام الملک استخراج و با علوم اقتصادی نوین مقایسه کرد. در واقع پرسش ما، بدین گونه تعریف می شود: »چگونه می توان با استفاده از متون به جا مانده از دوران درخشان تمدن اسلامی، به مبانی تفکر اقتصادی آن دوره دست یافت؟« و حال این پرسش را به متن سیاست نامه محدود می کنیم. علت انتخاب این متن، از آن جهت است که اولا نویسنده آن به مسائل متعددی از کشورداری و حکومت پرداخته و ثانیا خود، سالها یکی از وزرای کاردان دولت سلجوقیان بودهاست.
پیشینه
در تبیین روش انتخاب شده، بهتر است ابتدا روشن کنیم که منظور ما از »اقتصاد و تجارت« چیست. بنا به نظریه پارسونز، جامعه شناس کارکردگرای آمریکایی، هر ساختار جامعه شامل چهار خردهنظام اصلی است: خردهنظام زیستی - در سطح کلان: اقتصادی - ، خرده نظام شخصیتی - در سطح کلان: سیاسی - ، خرده نظام فرهنگی و خرده نظام اجتماعی. وظیفه ی خردهنظام زیستی، تطبیق جامعه و محیط و برقراری سازگاری با آن است 1. - کرایب، - 1378 از آن جا که بدون وجود ساز و کار مناسب، تحقق نظم اجتماعی و اقتصادی میسر نیست، شناخت این ساز و کارها برای دانستن نحوه معیشت آن دوره ضروری مینماید.
اما در دوران تمدن اولیه اسلامی، هنوز تفکیک دقیقی بین شاخه های علوم انسانی رخ نداده، لذا گاه مباحث مربوط به خرده نظام های مختلف در قالب یک کتاب یا رساله مطرح می گردید. بنابراین برای دستیابی به دانش اقتصادی آن زمان، لازم است در آثاری جستجو کنیم که ارتباطی با مسائل اجتماعی دارند. در این بین شاید سه دسته از آثار از اهمیت بیشتری برخوردار باشند:
الف - تاریخ نگاری ها: ذیل بسیاری از تاریخ های نوشته شده در قرون اولیه اسلامی، به پند و اندرز و نیز توصیف درباره مسائل اجتماعی پرداخته اند. شاید یکی از نمونه های مناسب تاریخ بیهقی - قرن پنجم - باشد . چرا که در سراسر آن، داستان هایی از روابط اقتصاد سیاسی را نقل میکند و در ضمن خود عنایت به این نکته دارد که تاریخ، می تواند وسیله ای برای پند و ارشاد باشد. لذا این حکایات با نیت آموزش در عین گزارش انتخاب شده اند، و نسبت به سایر منابع سندیت بهتری نیز دارند
ب - داستان ها و حکایت ها: شاید این دسته از منابع بیشترین پژوهش های مشابه گذشته را، چه در زبان پارسی و چه در دیگر زبان ها، به خود اختصاص داده باشند. شناخت ساختار جامعه به واسطه ی آثار ادبی، یکی از حوزه های مورد علاقه ی عالمان اجتماعی بوده است. همچنین بسیاری از ایشان خود اقدام به تالیف آثار برجسته ادبی کرده اند.3 یکی از نمونه های برجسته در این گروه، کلیله و دمنه است.
پ - آثار اخلاقی و اندرزی: شاید این آثار، نسبت به بقیه موارد از این جهت اهمیت بیشتری داشته باشند که مستقیما برای اصلاحات اجتماعی نگاشته شده اند. البته خود این آثار را نیز میتوان به چهار گروه تقسیم کرد:
-1 آنچه برای مردم عادی نوشته شده است: مانند بوستان و گلستان سعدی، کیمیای سعادت و اخلاق ناصری -2 آنچه برای حاکمان نوشته شده است: مانند قابوسنامه، سیاستنامه و سلوک الملوک برای انتقادات بر این نظریه نک: ریترز، 64 :1374 و 542 توضیحات از ماخذ الکترونیک اول نقل شدهاند.
-2 تهیه فهرست با استفاده از سبکشناسی بهار، جلد دوم و سوم بوده است.
-3 آنچه برای اهل طریقت عرفان نوشته شده است: مانند کشف المحجوب و لوایح جامی
روش تحقیق
اگرچه در بیشتر تحقیقات درباره میراث ادبی، از روش های کیفی تحقیق استفاده می شود، در نهایت برای شناخت نظام اقتصادی دوره های مختلف تاریخی احتمالا نیاز به مدلسازی کمی وجود دارد. - با کمک روش های اقتصادسنجی - اما برای تهیه این مدل، نیاز به اطلاعات دقیق از جزئیات تولید، منابع و سایر متغیرهای اقتصادی است. شاید با استفاده از استخراج گزارههای اقتصادی از متون گذشته بتوان این مدلسازی را تسهیل کرد.
لذا روش تحقیق در این یادداشت، بر مبنای تحلیل محتوای کیفی اولیه قرار گرفته است. بدین صورت که: -1 تعیین جامعه هدف -2 تعیین واحدهای کلیدی -3 طبقهبندی -4 مفهومسازی -5 تفسیر
و با توجه به محدودیت فضا، تنها به توضیح این مختصر اکتفا می شود که اصلی ترین طبقات به دست آمده عبارتند از:
خرج و دخل، آبادانی، مفاسد اقتصادی و بازار.
معرفی سیاستنامه
بهار درباره این اثر می گوید: »این کتاب منسوب است به خواجه نظام الملک ابوعلی قوام الدین حسین بن علی بن اسحاق النوقانی الطوسی وزیر الب ارسلان و سلطان ملکشاه 408 - تا - 485 و در آن رساله از آداب و آیین ملکداری و سیر پادشاهان و وزیران گفتگو میکند.
این کتاب ظاهرا در اواخر قرن پنجم تالیف شده است و در اصل 54 باب و فصلی بوده و اکنون مجموع آن در 50 فصل است.
نیز یاحقی می نویسد: »ملکشاه سلجوقی در اواخر کار از او ]خواجه نظام الملک[ خواسته بود تا حاصل مطالعات و تجربیات خود را در کتابی راجع به آیین مملکت داری تدوین کند. خواجه بنابر این فرمان، کتابی در رسوم پادشاهی پیشین و آیین پادشاهی ترتیب داد و زمانی که آن را بر پادشاه عرضه داشت، 39 باب بود که چون آن را مختصر یافتند، مقداری بر آن افزود تا به 50 باب رسید. این کتاب سیرالملوک یا سیاست نامه بود که علاوه بر کلیاتی مربوط به راه و رسم پادشاهی، پر است از حکایت ها و داستان های تاریخی و نیمه تاریخی مربوط به پادشاهان پیشین که هر کدام به مناسبت موضوع و سخن، در جای خود آمده است
