بخشی از مقاله
چکیده:
در ادبیات و مباحث نظری فساد، دربارهی زمینهها، علل، پیآمدها و راهبردهای مبارزه با فساد مباحث متنوعی با رویکردهای متفاوت توسط صاحبنظران علوم مختلف، بیان شده است. - نگاه کنید به: دوگراف و دیگران، . - 1394 فساد ضمن این که مسئلهای جهانی است و بسیاری از ویژگیها و مصادیقاش، شکلی عام و جهانی دارد، پدیدهای زمینهمند نیز هست، که متاثر از زمینههای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، و حقوقی است. بر همین اساس فساد دانشگاهی در ایران و جهان اشتراکات و تمایزاتی دارد، بخشی از فساد دانشگاهی متاثر از عوامل درون سازمانی و بخشی نیز متاثر از عوامل برون سازمانی است که نظام دانشگاهی را محاط کردهاند.
در بخش اول مقاله تلاش خواهد شد با استفاده از یافتههای چند پژوهش تصویری کلی از وضعیت فساد در آموزش عالی ارایه شود. در بخش دوم مقاله بحث دربارهی علل فساد، با مروری بر ادبیات علل فساد آغاز، پس از ارایه خلاصهای از یافتههای پژوهشی دربارهی نمرهی وضعیت و نمرهی اهمیت علل فساد ادامه مییابد و در نهایت بر علل فساد در آموزش عالی متمرکز میشود.
این علل در سه سطح مورد بحث قرار میگیرد. در سطح فردی و اخلاقی به عللی مانند حرص، طمع، زیادهخواهی و راحتطلبی و ... کنشگران میپردازد، در سطوح میانه و کلان، عللی مانند تاثیرپذیری خرده نظام آموزش از سایر نظامها، تاثیر مخرب مسائل سیاسی و اعمال نفوذ قدرتهای سیاسی؛ غلبه تفکر کمی-گرایی بر کیفیتگرایی؛ غلبه فرهنگ مدرکگرایی؛ تجاری شدن آموزش عالی و سایر علل مورد بحث قرار میگیرد.
در بخش بعدی مقاله نگاهی گذرا به ادبیات مربوط به پیآمدهای فساد میشود، و سپس پیآمدهای فساد در آموزش عالی مورد بحث قرار میگیرد، پیآمدها در سه سطح فردی - فساد در آموزش عالی و فروریختن قبح فساد در وهله اول اخلاق فردی و حرفهای را هدف گرفته و قربانی میکند - ، سازمانی - جوسازمانی فاسد و فشار هنجاری بر کنشگران سالم - و کلان اجتماعی که موجب کندی توسعه اجتماعی- اقتصادی میشود، و بر اساس پیآمدهایی که در عرصههای مختلف از خود بهجای میگذارد، مورد بحث قرار خواهد گرفت.
در بخش انتهایی مقاله پس نگاهی به ادبیات راهبردهای مبارزه با فساد، شامل راهبردهای سیاسی، قانونی-قضایی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اداری-مدیریتی، اخلاق حرفهای؛ و ارایه یافتههای پژوهشی دربارهی وضعیت راهبردهای مبارزه با فساد در ایران، راهبردهای مبارزه با فساد دانشگاهی مورد بحث قرار میگیرد.
مقدمه
بررسی ادبیات موجود در زمینه فساد نشان میدهد این پدیده بهعنوان یک حوزه مورد توجه در علوم انسانی و اجتماعی تنها طی سه دهه2 گذشته مورد شناسایی قرار گرفته است، هرچند ارجاعاتی در این زمینه در نظریات افرادی مانند ارسطو، ماکیاولی، مونتسکیو، روسو، بنتام و دیگران در قرون گذشته به چشم میخورد - Pavarala, 1993 - ، و نیز در نظریات جرمشناسان و روان شناسان اجتماعی نیمه اول قرن بیستم نظیر ساترلند تحت عنوان جرائم یقه سفیدان به این موضوع اشاره شده است، اما بهطور ویژه از دهه 50 میلادی مباحث نظری در مورد فساد در میان اندیشمندان رایج و از دهه 60 میلادی بررسیهای تجربی در این زمینه آغاز شدند
در دهه 90 میلادی در پی رویکرد نوین سازمانهای بینالمللی نظیر سازمان ملل و بانک جهانی به این پدیده و تاسیس سازمان بین المللی شفافیت، تحقیق و پژوهش در مورد فساد شدت روزافزون یافت. اکنون افزون بر اینکه سازمانهایی نظیر بانک جهانی و سازمان بینالمللی شفافیت بهصورت مستمر و سالانه تحقیقات منظمی را در این زمینه اجرا و منتشر مینمایند، در بسیاری از کشورها نیز سازمانهایی برای مطالعه در حوزهی فساد در سطح ملی و سازمانی تاسیس شده و حتی شعبی از سازمان شفافیت بینالملل در اغلب کشورها فعال است.
مطالعات پژوهشگران مختلف در حوزههای علوم سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریت در دهههای اخیر آگاهی ما را نسبت به فساد در زمینههای مختلف افزایش داده است. این پژوهشگران نشان دادهاند که فساد در اکثر کشورهای در حال توسعه بهطور نسبتاً وسیعی وجود دارد. فساد نه تنها عدالت و حق شهروندان را نقض میکند بلکه برای رشد و توسعه نیز زیان بار است. فساد باعث میشود که بخش مهمی از خدمات و فرصتهای عمومی - دولتی - به درستی توزیع نشود و در نهایت به نارضایتی عمومی منجر میشود که این امر باعث آثار زیانباری بر ثبات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی شده و مشروعیت نظام سیاسی را کاهش خواهد داد. فساد در کشورهای مختلف و حتی بین بخشهای درونی هر کشور متفاوت است.
بررسی مطالعات انجام شده دربارهی فساد نشان میدهد که این پدیده ضمن این که ویژگیهای نسبتا مشابهی در اغلب کشورها و حوزههای فسادخیز دارد، اما مصادیق آن در حوزههای مختلف - مانند، حوزهی قضایی، نظامی، اقتصادی، آموزشی و ... - متفاوت است، همچنین علل و پیآمدهای و راهبردهای مبارزه با فساد ضمن دارا بودن وجوه مشترک در حوزههای مختلف، واجد خصلتهای منحصربه فرد در هر حوزهای نیز هستند.
در این مقاله تلاش خواهد شد با بهرهگیری از ادبیات پایه در حوزهی مطالعات فساد، پس از ارایه تعاریفی از مفاهیم، در چهار بخش مباحث اصلی مقاله ارایه شود. ابتدا تصویری از وضعیت فساد در آموزش عالی ارایه می شود، در سه بخش بعد، بحث دربارهی علل فساد، پیآمدهای فساد، و راهبردهای مبارزه با فساد به صورت کلی و به صورت اختصاصی مربوط به آموزش عالی / فساد دانشگاهی ارایه میشود.
طرح مسئله:
فساد به مثابه بیماری نیازمند درمان است، درمان هر بیماری مستلزم شناخت دقیق سطح، گستره، رصد منظم تغییرات آن و شناسایی علل و عوامل موثر برآن است. "فساد علامتی است که نشان میدهد اشکالی در مدیریت دولت یا مدیریت سازمان وجود دارد. نهادها که برای تعیین روابط متقابل بین شهروندان و دولت طراحی شدهاند، برای ثروتمند شدن و تدارک منافع برای افراد فاسد مورد استفاده قرار میگیرند."
مبارزه با فساد فقر را کاهش و توسعه اقتصادی را ارتقاء میدهد. اگرچه فساد اثرات منفی متعددی دارد ولی کنترل آن مزایای متعددی نصیب جامعه میکند. کنترل فساد منجر به بهبود چشمگیری در کیفیت زندگی مردم در کشورهای مختلف میشود
مطالعات سازمانهای بینالمللی مانند سازمان شفافیت بینالملل، بانک جهانی و ... نشان میدهد فساد در کشور ایران گسترده است - برای نمونه نگاه کنید به گزارشهای سازمان شفافیت بینالملل از سال 2003 تا - 2015، برخی مطالعات داخلی مانند مطالعات نگارنده و همکاران، وضعیت - نمره - فساد در ایران را نزدیک به گزارشهای بینالمللی برآورد کرده و آن را نگران کننده میدانند. با این حال به دلیل فقدان مطالعات منظم دربارهی وضعیت فساد در ایران و وضعیت فساد در بخشهای مختلف، شناخت وضعیت فساد، و تحلیل علل، پی آمدها و راهبردهای مبارزه با فساد در ایران با دشواریهایی مواجه است.
بررسیها نشان میدهد، بهرغم نگرانیهای جدی دربارهی وضعیت فساد دانشگاهی در ایران - نگرانیها و دغدغههایی که در قالب گفتگو توسط تعدادی از صاحبنظران دانشگاهی- مانند قانعی راد، پیران، محدثی و ...- ارایه شده، یا آمار و اطلاعات منتشر شده از سوی برخی نشریات دربارهی سرقت علمی در ایران و پایاننامه و مقاله فروشی و ... - ، در حوزهی فساد دانشگاهی، علل و عوامل موثر بر آن و ... در ایران مطالعهای صورت نگرفته است. به همین دلیل، این مقاله به عنوان یک مطالعه ی پیشگام در این حوزه، در پی بررسی مسئله فساد دانشگاهی است، در این راستا به سوالاتی مانند، وضعیت فساد دانشگاهی در ایران چگونه است؟ علل فساد دانشگاهی چیست؟ فساد دانشگاهی چه پیامدهایی دارد؟ و راهبردهای مبارزه با فساد دانشگاهی کدام است؟ پاسخ داده خواهد شد.
