بخشی از مقاله
چکیده
فضای سبز شهری به نوعی از سطح و حجم کاربری زمین در شهرها گفته می شود که با پوششهای گیاهی ساخت انسان ایجاد شده است. البته ارزش توسعه فضای سبز شهری بطور حتم از حجم افزوده شده به آن بیشتر است. مهم ترین اثرات فضای سبز در شهرها، کارکردهای زیست محیطی آنهاست که شهرها را به عنوان محیط زیست جامعه انسانی معنی دار کرده و با مقابله با اثرات سوء گسترش صنعت و کاربری نادرست تکنولوژی از یک سو و بالا بودن سطح زیبایی از سوی دیگر، باعث افزایش کیفیت زیستی شهرها می شوند.
فضاهای سبز عمومی در ایران، قدمتی به عمق تاریخ فرهنگ این سرزمین دارد و اوج نمایش آن، در چهارباغ اصفهان صفوی پدیدار میشود. همواره ایجاد و توسعه و همچنین نگهداری در این فضاهای سلامت و تندرستی شهری نگرانی هایی را بدنبال داشته است. نکته مهم دیگر رشد فزاینده نرخ شهرنشینی در کشور است که خود به نگرانی های زیست محیطی بیشتر از پیش دامن میزند. سرمایه گذاری پایدار در فضای سبز به ویژه در شهرهایی که آب و هوای خشک دارند ویا با انفجار جمعیت تهدید می شوند از اقدامات سریع و اولویت غیرقابل انکار دولت و البته با همیاری و همکاری بخش خصوصی و مردم است.
-1 مقدمه
فضای سبز شهری به نوعی از سطح و حجم کاربری زمین در شهرها 1گفته می شود که با پوشش های گیاهی ساخت انسان ایجاد شده است. البته ارزش توسعه فضای سبز شهری بطور حتم از حجم افزوده شده به آن بیشتر است. ارزش فضای سبز شهری را باید در بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی2 آن جستجو نمود. دسترسی افراد جامعه شهری به فضاهای سالم و بهبود شرایط زندگی برای آنها تامین کننده سلامتی برای نیروی انسانی مورد نیاز اقتصاد جامعه می باشد.
در مورد بازدهی از منظر اکولوژی - فعل و انفعالات متقابل انسان و محیط زیست - نیز از یک طرف فضای سبز شهری بعنوان حیات زنده در کالبد شهر در نظر گرفته می شود بنابراین حفاظت از آن بخشی از حفاظت از محیط زیست می باشد و از طرف دیگر تامین نیاز اکسیژن بشر و کاهش دمای محیط و جذب آلاینده های شهری و نیز گرد و غبار - و ریزگردها - 3 را در کنار زیباسازی فضای شهری - بهبود شرایط بصری - از جهت روانی را می توان اثرات مثبت فضای سبز شهری بر ساکنان شهر ها برشمرد.
از دیدگاه هارتیگ ، دیدن درختان و فضای سبز باعث کاهش استرس، سرحالی، کاهش عصبانیت و پرخاشگری و حتی کاهش فشار خون خواهد شد. - 1 براساس تحقیقات بعمل آمده تاکنون رقم ثابتی برای تعیین استاندارد فضای سبز برای هر نفر - سرانه - منظور نشده است و ارقام پیشنهاد شده بیشتر به صورت کلی می باشد که با توجه به خصوصیات اکولوژیکی هر منطقه متفاوت است , ولی آنچه مسلم است حداقل بین 15 تا 40 مترمربع فضای سبز برای هر نفر کاملاً ضروری است تا اکسیژن مورد نیاز طی دوران زندگی تامین شود.
2 Ecological × 3می توان به نتایج یک بررسی در شهر سیستان اشاره کرد که درتوسعه فضای سبز شهری ازطریق تغییر میکروکلیما با کاهش دما و خنک شدن هوا،خود به خود سطح آرامش شهروندان را بالا می برد - نخعی مقدم و همکاران، . - 204-198:1386 1 - Hartig; 2003جمعیت جهان همچنان به رشد خود ادامه می دهدو همچنان فشار برشهرهای قدیمی و نیز ایجاد شهرهای جدید در فضاهای باقیمانده کشورها و مناطق مختلف دنیا سرلوحه کار برنامه ریزان شهری در سراسر دنیا می باشد. طراحان و معماران چشم اندازهای شهری نیز همواره بر نقش چند گانه فضای سبز شهری تاکید و بر ایجاد و افزایش آن اصرار داشته اند.
سلامتی و تندرستی جوامع درکنار بهبود شرایط اجتماعی ساکنان اهمیت ایجاد و نگهداری و نیز گسترش فضای سبز را در کلیه مناطق شهری توجیه می کند ولی براستی براساس اصل ساده هزینه فایده2 کدام بخش خصوصی حاضر به سرمایه گذاری در این بخش مهم و حیاتی بشر کنونی است؟ پاسخ این پرسش را می توان در کتابها و مقالات مربوط به علت حضور دولت در اقتصاد نیز جستجو کرد. از نظر اکثر اقتصاددانان نئو کلاسیک و کینزین ها3 یکی از مهمترین دلایل دخالت دولت در اقتصاد، انجام فعالیت هایی است که جوامع نیاز دارند ولی بنگاه های اقتصادی تمایلی به حضور و شرکت در آن را ندارند.
اکثر اینگونه فعالیتها سود و منفعتی برایشان ندارد ولی برای جامعه بسیار مورد نیاز است مانند ایجاد امنیت و مراکز آموزشی و بهداشتی رایگان و نیز توسعه فضای سبز و پارکهای عمومی.4 البته ذکر این نکته در اینجا لازم است که پارکهای خصوصی نیز که توسط افراد و یا شرکتهای صنعتی و خدماتی آماده و ایجاد شده اند نیز در برخی از مناطق و کشورها وجود دارد ولی چون تعداد آنها بسیار کم و دسترسی به آنها برای همگان امکان پذیر نیست نمی توان از موجودیت این پارکها بعنوان خدشه ای در نظریه استفاده نمود.
مانند هر جاندار دیگری در طبیعت، گیاهان نیز نیاز به مراقبت و نگهداری دارند و این تصور که گیاهان امکان مراقبت از خود را دارند غلط و غیر قابل دفاع است. در مناطق بکر و دست نخورده طبیعت قانون بقای گیاهان و درختان بالاخص بصورت کاملا طبیعی و بدون حضور انسان و در شرایط کاملا تطبیقی با محیط فراهم می شود ولی گیاهان دست کاشت بشر نیاز به مراقبت و نگهداری توسط او دارند. به مرور زمان و با استفاده از فضای سبز شهری توسط ساکنان و نیز تخریب بواسطه عوامل محیطی و بدون مدیریت و سرمایه گذاری مناسب و حساب شده این مناطق ارزشمند تبدیل به فضای خشک و غیرقابل دسترسی و نامطلوب خواهند شد.
سرمایه گذاری هدفمند و حساب شده در جهت جلوگیری از بخطر افتادن فضای سبز شهری کنونی و گسترش آن تا رسیدن به حد مطلوب باید هدف اصلی برنامه ریزان شهری باشد. این نوع از سرمایه گذاری بایستی بلند مدت و توسعه گرانه باشد تا امکان توسعه پایدار را فراهم آورد. حقیقت ناراحت کننده اینکه تصور برجا ماندن فضای سبز شهری بدون سرمایه گذاری بلند مدت و پایدار یک رویای دست نیافتنی است.
هزینه های مقطعی در این زمینه نتایج مقطعی نیز خواهد داست.در این مقاله سعی بر آن است که ابتدا با ادبیات مفهومی موضوع آشنا شده و با معنی شهر و فضای سبز شهری در نهایت تاحدودی با مفهوم سرمایه گذاری آشنا شده و سپس با ارائه راهکارهای مشارکت مردمی به نقش محوری دولت در ایجاد و گسترش و نیز نگهداری فضای سبز شهری تاکید گردد.
-2 ادبیات موضوعی
5 در این مورد می توان به فضای سبز دانشگاه ها و شرکتهای خصوصی و یا باغ و پارکهای مطالعاتی اشاره نمود البته برای نمونه یک پارک شخصی نیز به پارک واشینگتن در تروی نیونیورک اشاره نمود که یکی از دو پارک گیاهان زینتی شخصی در امریکا به حساب می آید. معاونت معماری و شهر سازی وزارت راه و شهر سازی کشور1 برای تعریف شهر به چند مورد زیر اشاره می کند:
طی دهه های اخیر از سوی اندیشمندان علوم جغرافیا ، جامعه شناسی ، اقتصاد ، جمعیت شناسی و برخی علوم دیگر ، تعاریف متعددی از شهر ارائه شده است و جامعه شناسان از جمله انگلس و مارکس شهر را محل تمرکز جمعیت ، ابزار تولید ، سرمایه ، نیازها و احتیاجات و غیره می دانند که تقسیم کار اجتماعی نیز در آنجا صورت گرفته است جغرافی دانان ، شهر را منظرهای مصنوعی از خیابانها ، ساختمانها ، دستگاهها و بناهایی می دانند که زندگی شهری را امکانپذیر میسازد.
مورخان شهر را با توجه به قدمت آن تعریف می کنند - شیعه ، - 1369 و از نظر اقتصاددانان ، شهر به جایی اطلاق می شود که معیشت غالب ساکنان آن بر پایه کشاورزی نباشد. جمعیت شناسان نیز تعداد جمعیت یک نقطه را ، ملاک شهری بودن آن نقطه می دانند. بر این اساس ملاک تشخیص شهر در کشور فرانسه 2000 نفر ساکن است که مشابه ملاک جمعیتی در المان ، جمهوری چک و ترکیه است . در ایالات متحده و مکزیک 2/500 نفر ، در هلند و یونان 5/000 نفر و در ایرلند 1/500 نفر مشخص کننده شهری و یا روستایی بودن یک نقطه است - شیعه ، - 1369
در کشور ما ، جایی که به طور رسمی » شهر « شناخته شده است ، طی سرشماریهای 1335 الی 1375 متفاوت بوده است. در سرشماری سال 1335 ، شهر به جایی اطلاق شده که جمعیت آن معادل 5/000 نفر بوده است. در سرشماری سالهای 1345 و 1355 شهر به جایی اطلاق شده که 5/000 نفر جمعیت داشته باشد ، علاوه بر این کلیه مراکز شهرستانها - بدون در نظر گرفتن جمعیت آنها - شهر محسوب شده اند.
البته لازم بذکر است که تغییرات جدیدی در تعاریف شهر از نظر تعداد ساکنان مطرح شده است. در کنار مفهوم شهر باید به شهر پایدار5 نیز اشاره شود این مفهوم با مسایا قرن حاضر همخوانی بیشتری داشته و امکان تحقیقات گسترده تری را برای محققان در کلیه زمینه های علوم فراهم می آورد. شهر پایدار را می توان شهری با خصوصیات زیر معرفی نمود: 6
• یک شهر عادل: جایی که عدالت، غذا، مسکن، آموزش، بهداشت و امید بشکل یکنواخت تقسیم شده است.
• شهر زیبا: جایی که هنر، معماری و مناظر تصور را به تحرک واداشته و روح را متحول میسازد.
• یک شهر خلاق: جایی که روشنبینی و تجدیدگرایی تمام استعدادهای نهفته شهروندان را بکار گرفته و پاسخگوی تغییرات زمانه باشد.
• یک شهر زیست محیطی: جایی که اثرات مخرب بر طبیعت را به حداقل رسانیده، جایی که مناظر و ساختمانها به حد تعادل رسیدهاند. ساختمان ها و زیرساخت ها امن بوده و از نظر مصرف انرژی به حد بهینه رسیدهاند.
• یک شهر برای دسترسی آسان: جایی که اطلاعات به صورت تماس رو در رو و یا از طریق سیستم اطلاعاتی به سهولت مبادله می گردد.
• یک شهر متراکم و چند مرکزی: جایی که فضاهای باز و سبز بیرون شهر حفاظت مینماید جوامع شهری را در محلات متمرکز کرده و همجواری را به حداکثر میرساند.
• یک شهر متنوع: جایی که از انواع فعالیتها باعث خلق تحرک، آرزوها و الهامات و زندگی جمعی پرتحرک و زنده گردد.1
