بخشی از مقاله
چکیده
خلوت یکی از کارکردهای اصلی خانه و تأمین آن توسط ساکنین یکی از نیازهای اساسی وی میباشد که عدم توجه به آن باعث ایجاد خلل در روابط شخص با خود، دیگران و محیط میشود و توجه به آن به ارضای نیازهای دیگری چون امنیت، خودشکوفایی و عزتنفس ربط دارد. این تحقیق از طریق روش پیمایش و تحلیل محتوا در پی یافتن ابزار مختلف تأمین فضای شخصی در نقاط وقوع تأمین خلوت ساکنین که شامل فضای خصوصی-عمومی میشود، میباشد. که بعد از ارائه مدل نظری با پژوهش در خانه رسولیان به عنوان کیس پژوهشی به این نتیجه میرسد که ابزار تأمین خلوت ساکنین با عرصههای خانه رابطه مکانی دارد.
این ابزار نه تنها تدابیر کالبدی بلکه ماهیتی رفتاری دارند؛ لذا شناخت مکانیزم تأمین خلوت افراد که بسته به شرایط محیط، فرهنگ، انتظارات فردی و شخصیت، متفاوت است بسیار در امر برقراری روابط مطلوب فرد و فضا مؤثر است. از این پژوهش در طراحی فضای خانه، علوم معماری، رفتارشناسی و روانشناسی محیط می-توان استفاده کرد.
مقدمه
آدمی همواره به دنبال محلی برای سکونت و لذا آنچه که از این واژه برمیآید، محلی برای آرامش بوده است؛ مسکن که از ریشه سکن به معنی آرامش خاطر و باطن[1] است در شکل خانه، محل زندگی آدمی به مفهوم کامل آن تجلی یافته است.[3] خانه به عنوان اولین تجربه آدمی از فضا یاد میشود.[2] نتایج نشان دهنده آن است که مسکن امروزی حاصل کاهش تدریجی هویت و عملکرد خانههای سنتی است که نتوانسته برای عناصر کالبدی آن جایگزینی بیاید و الگویی عاریتی و تک عملکردی برای سکونت و به عبارتی خوابگاه شده است. [3]
معماری و کاربرد آگاهانه یکی از مشخصههای سنجیدن حضور وجدان در جامعه است. در خانههای معاصر بیتوجهی به فضا، فعالیت، شیوه زندگی با حذف یا به حداقل رساندن فضای ورودی و ورود به خانه شروع میشود و قبل از آن با به حداقل رسانیدن مشایعت، راهپله، پاگردها و تا درون خانه و بیتوجهی به چشمانداز و نور و هوا ادامه مییابد.
این بیتوجهی نشان از بحرانی عمیق دارد و در تمامی ساحتهای فضایی خصوصی، عمومی گسترده شده است.[4] همچنین آنچه امروزه ساخته میشود عموما برگرفته از نیازها و ارزش های مردم ساکن در آن نیست. سازماندهی این مقاله برگرفته از بخشی از پایاننامه کارشناسی ارشد نگارنده سوم با عنوان "طراحی فضای خلوت در مسکن با تأکید بر تبیین نقش قوّه خیال در سکونت نفس ساکن" به راهنمایی آقایان دکتر سید مصطفی صالحی و دکتر حسین نورمحمدزاد در دانشکده معماری دانشگاه علم و هنر یزد میباشد.
فضا به گونه دیگری صورت میگیرد و جهانبینی دیگران در قالب خانه ها تجسد مییابد که لزوما نمیدانند چه کسانی قرار است در خانه سکونت یابند و چه میخواهند.[5] یکی از مواردی که غفلت از آن موجب مسئله مذکور در خانه است، «خلوت» میباشد. خلوت از ضروریات هر محیط مناسب برای زیست انسان به شمار میرود. وجود خلوت در محیط زندگی، میتواند به ایجاد زمینه مناسب در ابعاد فردی و اجتماعی بیانجامد. علاوه بر آن، آسایش خانواده و فراهم آمدن امکان ارتباط مناسب اعضای آن با یکدیگر و حتی با سایر نزدیکان، نیازمند خلوت در خانه است.[6]
اگر روان شناسی اجتماعی، مطالعه نحوه تعامل مردم با یکدیگر و نحوه تأثیر حضور واقعی یا ضمنی دیگران بر افکار و احساسات و رفتار و مقاصد مردم تعریف شود. هر الگوی جاری رفتار آدمی در تعامل با محل سکونت، نیازمند سطح مطلوبی از ارتباط فردی در برابر تعاملات اجتماعی است. خلوت به عنوان نوعی از این ارتباطات، ویژگی خاصی است که حضورش در خانه بیش از هر جای دیگری دیده میشود که به تناسب نیاز فرد یا افراد و همچنین در رابطه با هر فعالتی، معنای خاصی خواهد داشت.[6] مفهوم خلوت پیش از آنکه در قالب فضا و معماری به آن پرداخته شود، یک رفتار و یک نیاز است.
این مفهوم در علوم رفتاری فرآیندی قراردادی است که فرد یا گروه بر پایه آن، از طریق مکانیزمهایی خود را در برخورد با دیگران قرار میدهد. سازوکارهای نظارت بر خلوت، همیشه دربردارندهی تدابیر کالبدی نیست، بلکه بیشتر ماهیتی رفتاری دارد.[7] شکی نیست که جوامع مختلف از لحاظ میزان نیاز به خلوت بسیار متفاوتند و بنابراین برپایه قراردادهایی بین افرادی که کمابیش دارای فرهنگ مشابهی میباشند، شکل میگیرد.[7]
عدم توجه به مکانیزمها و ابزار آن برای تأمین خلوت ساکنین در خانه باعث حذف آرامش ساکنین میشود چرا که یکی از ابزارهای مکانیزم خلوت در خانه تدابیر کالبدی آن است؛ لذا بی توجهی به کالبد فضای خانه و عرصهبندی خصوصی تا عمومی موجب حذف امکان تنظیم رابطه افراد با خود و افراد دیگر در محیط زندگی میشود که پیامدهایی از جمله ایجاد خلل در استقلال فردی، تخفیف هیجانات فرد، خود ارزیابی و محافظت از ارتباطات وی - وستین، - 1970 را در پی دارد.
علل مذکور، خانه امروز را محتاج بستری برای خلوت ساکنین و سکونت راستین را محتاج بستری چون خلوت میسازد و بیتوجهی به آن در طراحی خانه، موجبات حذف سکونت واقعی از خانه امروز را فراهم میکند که این مطلب را میتوان یکی از دلایل ناهنجاریهای رفتاری و جرایم اجتماعی دانست. لنگ دلیل غفلت طراحان و کاربران را از این مهم، بروز ناخودآگاه آن رفتار میداند.[8]
لذا این پژوهش بر آن است تا ابزارهای مکانیزم خلوت ساکنین در خانه را فهم و روابط موجود بین این مکانیزمها فضای عرصههای خصوصی تا عمومی خانه را احراز و آن را در قالب یک مدل ارائه کند. بدین منظور نگارنده پس از ارائه مدل مذکور، به پژوهش در خانه رسولیان یزد به عنوان کیس پژوهشی میپردازد. این پژوهش با روش پیمایشی و تحلیل محتوا و از طریق فنون مطالعه، استناد و مشاهده در پی پاسخ به سوالات زیر است:
تدابیر کالبدی و ابزار تأمین خلوت در خانههای شهر یزد کدامند؟
چه رابطه یا رابطههایی میان عرصه عمومی-خصوصی خانه و مکانیزم خلوت افراد ساکن در آن برقرار است؟
-1 مروری بر مفاهیم پایه
-1-1 خانه
ریشه واژه »خانه« آریائی است. چون آریائیها برای ساختن خانه زمین را می کنند به آن "کند" میگفتند. به تدریج واژه کند به شکلهای کد، کده و سپس کنه و خنه که شکل دیگر آن خانه بود به کار رفت. واژه »خانه« در لغت نامه دهخدا سرا، منزل و آن جایی که در آن آدمی سکنی میکند، معنی شده است. کلمه "Home" نیز در دانشنامه بریتانیکا - Britanica - به شرح زیر است:
- محل سکونت هر فرد؛
- واحد اجتماعی که در اثر زندگی کردن یک خانواده در کنار هم شکل میگیرد؛
- محیطی آشنا، خودمانی و معمول. همچنین کانون توجه خانوادگی هر فرد. خانه جایی است که قلب آنجاست!
- مکان اصلی و مبداء ، همچنین کشور هر فرد؛
- استقراری که سکونت را مهیا میکند و مراقبت از افرادی با نیازهای خاص.
همچنین معنای "At Home" در موارد آرامش و راحتی، آسودگی، در هماهنگی با اطراف بودن و در یک زمین آشنا بودن معنا شده است.[9] خانه در ادبیات ایرانی به منزله یکی از ارکان فضایی حیات جامعه ایرانی و جلوههای فرهنگی آن مورد بررسی محدودی از پژوهشگران و معماران ایرانی قرارگرفته است.[4] پیرنیا معتقد است خانه جایی است که ساکنان آن احساس ناراحتی نکند و اندرون خانه باید تنوع زیادی داشته باشد تا احساس خستگی نشود.[4]
خانه نزدیکترین فضای مرتبط با انسان است و انسان اولین تجربه رابطه خود با دیگران را در آن میآزماید و در واقع پیش زمینهای برای ورود به اجتماع بزرگتر است. معماری خانه ها در قدیم بر اساس نیازهای ساکنان بوده است و در حقیقت به گونه ای طراحی شده بود که خانواده های گسترده در یک واحد مسکونی زندگی می کردند و حیاط به عنوان فضایی مشترک بود.
به تدریج با افزایش مهاجرت و رشد طبیعی جمعیت در شهرها و بالا رفتن قیمت زمین که خود موجب افزایش تراکم های شهری و افزایش زندگی آپارتمان نشینی شده است، خانه های قدیمی رفته رفته مراحل فرسودگی و تخریب را پشتسر گذاشتند و این معضل دامنگیر اکثر خانههای قدیمی شهرها شد.[3] اما فضا بهعنوان ماده جوهری معماری فاقد محدودیت و بیانتهاست و امکان حصول آن به هر میزان که بشر توانایی داشته باشد میسر است.[4]
خانه، یکی از مهم ترین اشکال سازماندهی اجتماعی فضا است که مانند بسیاری دیگر از مجموعه های ساخت بشر، ماهیتی دوگانه دارد: تحت تأثیر فرهنگ شکل می گیرد و به نوبه خود بر آن تأثیر میگذارد.[5]خانه در فرهنگ معماری ایران عمدتا به صورت حیاط مرکزی است که با فضاهای دور بسته می شود بدنه محصور کننده فضای حیاط اتاق ها هستند.[3]
در ساختار قدیم شهر یزد بیشتر شکلگیری مساکن به صورت مجموعه های فامیلی بوده است. به طوریکه وقتی صحبت از مجموعههای فامیلی می شود، بیش از هر چیز، ساختار اجتماعی و فرهنگی که این گونه از مجموعه های سکونتی را شکل داده است، به ذهن میرسد. شیوه سکونت شدیدترین پیوندها را با ویژگیهای فرهنگی و شیوه زندگی مردم دارد.[3] در این تحقیق خانه رسولیان به عنوان کیس پژوهشی مورد بررسی قرار میگیرد؛ بدین منظور ابتدا مختصرا به معرفی این خانه و سپس به فهم طیف فضاهای خصوصی تا عمومی خانه و در آخر پژوهش در آن خواهیم پرداخت.
