بخشی از مقاله
چکیده
ایران به لحاظ جغرافیایی در کمربند خشک و نیمهخشک جهان قرار دارد و میانگین میزان بارش سالانه آن حدود 240 میلیمتر است که این میزان کمتر از یک سوم متوسط جهانی میباشد؛ در قسمتهاي مرکزي این مقدار به 74 میلیمتر کاهش مییابد که نشان دهنده جدي بودن مسئله تأمین آب در این مناطق است. مسئله کمبود آب به طور کلی و کاهش تدریجی آن در اثر مصرف جوامع سبب شده است آب نقش اساسی خود را در شکلدهی به روابط اجتماعی- سیاسی ملتها و جوامع بشري بویژه در مناطق خشکتر جهان ایفا کند.
استان چهارمحال و بختیاري به دلیل کوهستانی بودن، سرچشمه 10 درصد از آب هاي روان کشور از جمله سرچشمه 2 رود مهم زاینده رود و کارون است؛ که یکی وارد دشت هاي خوزستان و دیگري وارد استان اصفهان میشود. رودخانه زایندهرود به عنوان بزرگترین رودخانه فلات مرکزي ایران، نقش مهمی در تامین آب شرب، صنعت و کشاورزي مناطق مرکزي ایران دارد. متوسط آبدهی این رودخانه در 20 سال اخیر در حدود 1/3 میلیارد مترمکعب بوده است.
اگرچه عمده منابع آب زاینده رود از کوهستانهاي بختیاري در زاگرس مرکزي سرچشمه میگیرد، ولی به منظور تقویت آب این رودخانه جهت جوابگویی به نیاز فزاینده صنایع و مصارف دیگر، برخی تونلهاي انتقال آب نظیر تونلهاي کوهرنگ 1 - ، 2 و - 3، تونل چشمه لنگان و تونل خدنگستان حفر شده و برخی تونلهاي دیگر نظیر بهشت آباد و کوگان در دست مطالعه است تا آب را از سرشاخههاي کارون به این رودخانه منتقل کند.
استان چهارمحال و بختیاري با دارا بودن5/7 درصد از مساحت حوضه رودخانه زایندهرود 2040 - از 26900 کیلومترمربع - ، بیش از 80 درصد منابع آب زاینده رود را تأمین میکند؛ ولی سهم برداشت آب این استان کمتر از 10 درصد منابع آب رودخانه زاینده رود است. با توجه به لزوم انجام طرحهاي توسعه در این استان و گره خوردن هرگونه عملیات توسعهاي به مصرف بیشتر آب، این موضوع مسائلی را در زمینه-هاي اقتصادي، اجتماعی، زیست محیطی وغیره در پی خواهد داشت.
مقاله حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال شناسایی قابلیتها و محدودیتهاي استان چهارمحال و بختیاري در تأمین آب فلات مرکزي میباشد. نتایج نشان میدهد که مصرف فزاینده آب هم در داخل استان و هم در فلات مرکزي به دلیل افزایش جمعیت و فعالیتهاي توسعهاي در آینده مسائل سیاسی، اجتماعی و زیست محیطی بیشتري را به دنبال خواهد داشت.
-1مقدمه
آب به عنوان مایه حیات،دُر گرانبهاي برنامهریزي و محور توسعه محیطی است و میتواند توزیع ساختاري-فضایی توسعه را تحتالشعاع قرار دهد به همین دلیل چگونگی مهار، تنظیم، توزیع و بهرهبرداري از پتانسیلهاي آبی در چارچوب اهداف مکانی-زمانی، منطقهاي، ملی و محلی نیازمند یک تفکر جامع و چندمنظوره اجرایی است.
با توجه به نقش تعیین کننده آب به عنوان یکی از عناصر اساسی در ادامه حیات و توسعه جوامع بشري و تحولات اخیر در چرخه آب در طبیعت ناشی از تغییرات اقلیم جهانی و نیز به دلیل عواملی چون افزایش جمعیت و کاهش ششاخصهاي زیست محیطی مدیریت بهینه منابع آب با چالشهاي جدي روبه رو شده است. بدین ترتیب امروزه مسئله آب در بسیاري از مناطق جهان به یک بحران جدي تبدیل شده که این امر بازنگري مجدد در وضعیت و تعیین منابع بالقوه آب و برنامهریزي در منابع آب را به عنوان یک ضرورت میطلبد.
قرار گرفتن ایران در منطقه نیمه خشک و توزیع نامتناسب زمانی و مکانی منابع آّب، نزولات جوي و همچنین پراکنشها خاکها در سطح کشور درکنار عواملی چون تغییرات اقلیمی، خشکسالی، حفظ محیت زیست، وضعیت خاص اکولوژیکی، حفظ الگوي فعلی پراکنش جمعیت، صنعت و کشاورزي و ایجاد تعدل منطقهاي متناسب با نیازهاي توسعه از یک سو و توجه به توزیع متوازن و مدیریت بهینه منابع آب از سوي دیگر، اجراي طرحهاي انتقال آب در کشور را به عنوان یک راهبرد مورد توجه قرار داده است.
استان چهارمحال و بختیاري به دلیل کوهستانی بودن، سرچشمه 10 درصد از آب هاي روان کشور از جمله سرچشمه 2 رود مهم زاینده رود و کارون است؛ که یکی وارد دشت هاي خوزستان و دیگري وارد استان اصفهان میشود. رودخانه زایندهرود به عنوان بزرگترین رودخانه فلات مرکزي ایران، نقش مهمی در تامین آب شرب، صنعت و کشاورزي مناطق مرکزي ایران دارد.
متوسط آبدهی این رودخانه در 20 سال اخیر در حدود 1/3 میلیارد مترمکعب بوده است. اگرچه عمده منابع آب زاینده رود از کوهستانهاي بختیاري در زاگرس مرکزي سرچشمه میگیرد، ولی به منظور تقویت آب این رودخانه جهت جوابگویی به نیاز فزاینده صنایع و مصارف دیگر، برخی تونلهاي انتقال آب نظیر تونلهاي کوهرنگ 1 - ، 2 و - 3، تونل چشمه لنگان و تونل خدنگستان حفر شده و برخی تونلهاي دیگر نظیر بهشت آباد و کوگان در دست مطالعه است تا آب را از سرشاخههاي کارون به این رودخانه منتقل کند.
استان چهارمحال و بختیاري با دارا بودن5/7 درصد از مساحت حوضه رودخانه زایندهرود 2040 - از 26900 کیلومترمربع - ، بیش از 80 درصد منابع آب این رود را تأمین میکند؛ ولی سهم برداشت آب این استان کمتر از 10 درصد منابع آب آن رودخانه را شامل می-شود - امیدوار و همکاران،. - 36: 1391 با توجه به لزوم انجام طرحهاي توسعه در این استان و گره خوردن هرگونه عملیات توسعهاي به مصرف بیشتر آب، این موضوع مسائلی را در زمینههاي اقتصادي، اجتماعی، زیست محیطی وغیره در پی خواهد داشت.
زایندهرود به دلیل تأمین آب شرب و بهداشتی استانهاي اصفهان، چهارمحال و بختیاري و یزد وهمچنین توان بالاي کشاورزي، گردشگري و نیز در بر گرفتن قطبهاي بزرگ صنعتی و جمعیتی در حوضه از اهمیت زیادي برخوردار است. رشد و توسعه عوامل فوق سبب شده تا نیازهاي آبی این حوضه رو به فزونی گذارد و به سبب نقصان منابع آبی درون حوضهاي، موضوع انتقال آب از مناطق مجاور به ویژه از بهشت آباد به زاینده رود مورد توجه قرار گیرد. پژوهش حاضر به دنبال این است که قابلیتها و محدودیتهاي استان چهارمحال و بختیاري در تأمین منابع آبی فلات مرکزي ایران را با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار دهد.
-2مبانی نظري
-1-2آب و توسعه
کمبود آب یک پدیده در حال گسترش جهانی است، برخی علتهاي تخلیه منابع آبی و کمبود آب را میتوان رشد جمعیت، افزایش فعالیتهاي اقتصادي، تغییر الگوي مصرف آب در اثر شهرنشینی، نیاز روزافزون به تولید محصولات کشاورزي و... دانست. به دلیل انقلاب صنعتی، افزایش آبیاري و افزایش سریع جمعیت و... مصرف آب شیرین نسبت به سه قرن قبل 45 برابر شده است. سالانه حدود 80 میلیون نفر به جمعیت جهان افزوده میشود که حدود 95 درصد از این تعداد در کشورهاي در حال توسعه متولد میشوند، و نیاز به تأمین مواد غذایی و سایر مایحتاج این جمعیت رو به افزایش نیازمند مصرف آب بیشتر است.
تحقیقات آماري در بسیاري از کشورها نشان میدهد که میانگین مصرف روزانه آب براي هر نفر، حدود 300 لیتر است. در حالی که مصرف نهان آب براي هر نفر، حدود 6000 لیتر در روز و از قرار زیر میباشد: آبیاري کشتزارها و تولید مواد غذایی 2600 لیتر؛ تأمین انرژي 2400 لیتر؛ منابع و معادن 700 لیتر و امور بازرگانی و خدمات 34 لیتر - مختاريهشی، . - 49-83 :1392
-2-2آب و امنیت
آب جوهر حیات و مایه آبادانی است، آب از مولفههاي اساسی در توسعه است و توسعه نیز به نوبه خود امنیت بیشتر را به دنبال دارد. در بسیاري از نقاط دنیا چه در مقیاس محلی، ملی و بینالمللی دستاندازي به منابع آب سریعترین عامل برانگیختن خشم مردم و دولتهاست. اختلال در آب میتواند موجب اختلال در فعالیتهاي کشاورزي و تهدید امنیت غذایی کشور، اختلال در امور صنعتی، گسترش بیکاري درنتیجه اختلال در کشاورزي و صنعت و اختلال در بهداشت و سلامت شهروندان را به دنبال داشته باشد.
تنشهاي مربوط به آب زمانی میتواند ایجاد شود که آب کم باشد، اما حتی هنگامی که منابع آب شدیداً هم محدود نباشد تخصیص و سهمیهبندي آب و استفاده از آن میتواند منجر به جدال و رقابت شود. تنوع استفادهها و استفاده کنندگان نظیر کشاورزي، صنعت، طایفهها و گروههاي قومی مختلف و استفادهکنندگان شهري و روستایی احتمال جدال و رقابت بین ذینفعان آب در یک حوضه را افزایش میدهد.
علاوه بر تنشها و رقابتهایی که در بین کشورها بر سر تسلط بر منابع از جمله منابع آبی ممکن است به وجود بیاید، نباید از این مسئله غافل شد که در سطوح فروملی و محلی نیز ممکن است بین سکونتگاهاي مختلف بر سر استفاده از منابع آب تنشها و درگیريهایی به وقوع بپیوندد که تأثیري سوء بر امنیت در داخل کشور میتواند داشته باشد که نمونه این امر در ایران در شهر آبادان در اعتراض به انتقال آب کارون به فلات مرکزي در سال 1379 به وقوع پیوست - مجتهدزاده، .
-3-2هیدروپلیتیک
بررسی بحرانهاي ناشی از کمبود منابع آب به صورت یکی از مباحث مورد توجه در جغرافیاي سیاسی در آمده است و شاخهاي از علم جغرافیاي سیاسی که به بررسی این موضوع میپردازد، هیدروپلیتیک نامیده میشود. هیدروپلیتیک شاخه اي از علم جغرافیاي سیاسی است که به مطالعه نقش آب در مناسبات و مناقشات اجتماعات انسانی و ملتها و دولتها میپردازد، و داراي ابعاد ملی، منطقهاي و بینالمللی می-باشد - مختاريهشی،. - 74-36 :1387
