بخشی از مقاله
چکیده
آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده میگردد آب مجازی - Virtual Water - ذخیره شده در کالا نامیده میشود تجارت جهانی کالاها یک جریان بینالمللی از آب مجازی را به وجود میآورد که اصطلاحا تجارت آب مجازی نامیده میشود. بسیاری از کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه خشک با واردات مواد غذایی، بخشی از آبی را که برای تولید داخلی محصولات مورد نیاز است را برای استفاده در سایر مصارف حفظ میکنند. بازنگری در سیاست های مدیریت منابع آب با استفاده از مفاهیم آب مجازی و پتانسیل عظیمی که در این بخش وجود دارد می تواند بسیاری از مشکلات آب را با صرف هزینه های کمتر و در زمان کوتاه تر حل کند.
-1 مقدمه
-1-1 معرفی آب مجازی و تجارت آب مجازی
تولید بسیاری از کالاها به آب احتیاج دارد. آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می گردد آب مجازی - Virtual - Water ذخیره شده در کالا نامیده میشود. برای مثال برای تولید یک کیلوگرم از غلات که به صورت دیم و در شرایط جوی مطلوب رشد کرده است بین یک تا دو متر مکعب آب نیاز است و برای تولید همین مقدار غله در شرایط جوی نامطلوب - دما و تبخیر و تعرق بالا - بین 3 تا 5 متر مکعب آب مصرف میشود .[1]
برای تولید محصولات دامی نسبت به محصولات کشاورزی به مراتب نیاز به مصرف آب بیشتری می باشد. به عنوان مثال برای تولید یک کیلوگرم پنیر به 5 الی 5/5 متر مکعب آب و برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو تقریبا به 16 متر مکعب آب نیاز میباشد .[2] علاوه بر محصولات کشاورزی، در سالهای اخیر مطالعات اندکی نیز در زمینه آب مصرفی برای تولید محصولات صنعتی انجام شده است. به طور مثال نتیجه تحقیق Williams و همکاران - - 2002 نشان میدهد که برای تولید یک چیپ الکترونیکی 32 مگابیتی به وزن 2 گرم 32 مترمکعب آب مصرف میشود .[3]
حدود %74 از منابع آبی در دسترس در جهان در بخش کشاورزی مصرف میشود .[4] این عدد برای کشور ایران حدود %93 است. علاوه بر مسائلی همچون اقلیم و تکنولوژی در تولید محصولات، رژیم غذایی مردم نیز تاثیر زیادی در میزان مصرف آب یک کشور دارد. به عنوان مثال اگر همه انسانها رژیم غذایی همانند مردم غرب داشته باشند برای تولید مواد غذایی مورد نیاز به %75 آب بیشتری در جهان نیاز است .[2] - Zimmer and Renault,2003 - تغییر رژیم غذایی مردم می تواند منابع آبی در دسترس را افزایش دهد. مطرح کردن این بحث، نشان دهنده این موضوع است که مفهوم آب مجازی، آب را به عنوان یک موضوع مهم جهانی برجستهتر میسازد و مدیریت آن را در سطوح خرد و کلان جامعه و حوزه تجارت گترش میدهد.
- 2-1 تجارت آب مجازی و حفظ آب در سطح ملی - Local Water Saving -
بسیاری از کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه خشک با واردات مواد غذایی، بخشی از آبی را که برای تولید داخلی محصولات مورد نیاز است را برای استفاده در سایر مصارف حفظ میکنند. به عنوان مثال مصر در سال 1995، 7,5 میلیون تن انواع غلات وارد کرده، تولید این مقدار غلات در مصر 9,9 میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد.[5] در همین سال ژاپن با واردات 27 میلیون تن غلات 37 میلیارد متر مکعب از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده است .[5]
همان طور که در شکل 3-1 نشان می دهد کشور مصر در بازه زمانی 1997-2001 با واردات گندم از کشورهای مختلف به طور متوسط 3578 میلیون متر مکعب از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده است .[6] کشورهای صادر کننده با تولید و صادرات محصولات کشاورزی در واقع باعث کاهش در منابع آب داخلی خود میشوند.
-2 تجارت آب مجازی ملاحظات اقتصادی، اجتماعی و امنیت غذایی
-1-2 ملاحظات اقتصادی و اجتماعی
علم اقتصاد آب، راه حل ممکن برای انتخاب و تخصیص بهینه منابع محدود برای ارضاء نیازهای بشری را مورد بررسی قرار میدهد که این فرآیند همواره با دو مسئله جدی مواجه است: محدود بودن منابع و تنوع و رشد روز افزون نیازها که خود مشکلات انتخاب و نحوه تخصیص را تشدید میکند. از قرن هجدهم ارائه نظریات رابرت مالتوس - 1766- 1834 - در جریان بیان رشد منطقی تودههای انسانی، مساله کمیابی را به طور جدی مطرح ساخت .[7]
با گذشت زمان و افزایش جمعیت همپای تغییرات فنی و پیشرفتهای فن آوری تقاضا برای منابع، بخصوص منابع طبیعی افزایش یافته و بیش از پیش بر ارزش آن افزوده شده است. نقش اساسی آب به عنوان یکی از منابع مهم تولید و نقش حیاتی آن در رشد و بالندگی اقتصاد ملی، ضرورت تخصیص بهینه این ماده مهم و حیاتی را با در نظر گرفتن تمام شرایط و ضروتها ایجاب میکند. که البته این فرآیند با مسائل و مشکلات متعددی روبروست. شاخهای از علم اقتصاد که به بررسی و ارزیابی این فرآیند طولانی پرداخته، راهکارهای لازم را ارائه میدهد و رفتارهای اقتصادی ذینفعان را تبیین میکند، علم اقتصاد آب است.
اقتصاد آب علاوه بر تبیین رفتارهای اقتصادی، با ارزش گذاری منابع و داشتن ابزارهای قوی مدیریت اقتصادی، نقش اساسی در مدیریت منابع آب دارد. به گونهای که در تمام بخشهای مدیریت منابع آب - اجتماعی، زیست محیطی، سیاسی و ... - نقشی زیر بنایی ایفا میکند. همواره این محدودیتهاست که توسعه علم اقتصاد را در آن بحث به همرا خواهد داشت. ضمنا در بحث آب تنها محدودیت منابع طبیعی مطرح نیست، بلکه محدودیتهای مالی، نیروی انسانی و ... مطرح است. به این ترتیب در کشور ما در خصوص منابع آب دو مشکل اساسی وجود دارد که باید به هر دو توجه شود :[8]
-1 محدودیت منابع آب
-2 محدودیت امکانات مرتبط با آب اقتصاد آب در بررسی این نوع محدودیتها به محدودیت نوع دوم یعنی محدودیت امکانات نیز توجه دارد. اگر دقیقتر توجه شود مشکل ما در مدیریت آب بیشتر محدودیت امکانات و بهره برداری از آنهاست. در مبحث توسعه اجتماعی، بحث موانع و محدودیت ها، تکیه بر منابع طبیعی نیست، بلکه تکیه بر نیروی انسانی و نهادهایی است که از این منابع طبیعی استفاده میکنند .[7]
یعنی اگر منابع را به چند دسته تقسیم کنیم شامل عوامل طبیعی، عوامل انسانی و منابع سرمایه ای است. مدیریت، توسعه منابع سرمایهای و انسانی را مدنظر قرار می دهد و بر آن تاکید میکند .[7] در تحقیقی که یونسکو در دهه 1980 در ارتباط با آب و توسعه انجام داد، نتیجه گیری کرد که در هر مورد منابع آب، آن چیزی که در توسعه نقش دارد شرایط طبیعی منابع آب نیست بلکه منابع انسانی و سرمایهای است که در اختیار داریم..[8]
-2-2 تجارت آب مجازی و امنیت غذایی - Food Security -
تعاریف زیادی از امنیت غذایی توسط افراد و نهادهای بین المللی مختلف ارائه شده است. به عنوان مثال بنابر تعریف ارائه شده توسط بانک جهانی، امنیت غذایی یعنی " دسترسی همه انسان ها در هر زمان به غذای کافی برای داشتن زندگی سالم و فعال"، که دسترسی به غذا و توانایی تولید آن، دو عنصر اصلی این تعریف است - بانک جهانی،FAO .[9] - 1986 امنیت غذایی را اینچنین تعریف می کند: اطمینان از اینکه همه مردم در هر زمانی دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذای اصلی مورد نیازشان را دارند.
