بخشی از مقاله
چکیده
فجایع ناشی از زلزله تنش میان دو پدیده یکی طبیعی - عملکرد طبیعی زمین - و دیگری ساخته دست بشر - سکونتگاه انسان - است. در تقابل میان محیط طبیعی و مصنوع، عامل موثر طبیعی و عامل متاثر از آن، مصنوع است. در این رابطه، عمق فاجعه ارتباط مستقیم با درجه آسیبپذیری و میزان پایداری سکونتگاهها دارد. در این میان برنامهریزی مناسب با پوشش دادن حوزههای تخصصی - عمران، معماری و شهرسازی - میتواند در افزایش انعطافپذیری سکونتگاهها و کاهش آسیبهای ناشی از وقایعی چون زلزله نقش موثری ایفا نماید.
هدف از انجام این پژوهش، بررسی تجارب کشور ایران و سایر کشورها در برنامه ریزی کاهش آسیب پذیری شهر در برابر زلزله با هدف افزایش پایداری شهر است. روش انجام پژوهش کاربردی حاضر نیز برگرفته از نتایج بررسیهای توصیفی- استنتاجی، کتابخانهای و روش تحلیلی آن استنتاجی- مدلسازی میباشد. برمبنای نتایج به دست آمده میتوان گفت بومی سازی الگوهای موفق جهانی آمادگی شهرها را در برابر زلزله افزایش داده و با تنزل آسیبهای ناشی از آن از سطح فاجعه به آسیبهای جزئیتر می تواند افزایش پایداری شهر را به دنبال داشته باشد.
-1 مقدمه
پدیدههای طبیعی چون زمینلرزه همواره وجود داشته و انسان امروزی علیرغم پیشرفتهای شگرف فناوری خود توانایی جلوگیری از وقوع آنها را ندارد. زلزله همواره به عنوان یک عامل تهدید کننده در حیات بشر تلقی شده و علیرغم آنکه نواحی غیر شهری را مستثنی نساخته و این مناطق نیز متحمل خسارات مالی و جانی فراوانی میشوند، اما شهرها به دلیل انباشت سرمایه و تراکم بالای جمعیتی و نیز به علت گستردگیشان به نسبت سایر سکونتگاههای انسانی صدمات بیشتری را شاهد هستند. آنچه باعث بروز تلفات و آسیبهای جانی و مالی میگردد، ساخت و ساز غیر اصولی انسان است.
وقوع زلزله محتمل است و غیر قابل اجتناب. آنچه که لازم است مورد توجه قرار گیرد، نحوه برخورد ما با آن است. تمرکز تعداد زیاد جمعیت در شهرها، این بزرگترین و متراکمترین سکونتگاههای انسانی را در وضعیتی گاه بسیار خطرناک قرار میدهد. در این میان آنچه ضرورت دارد برنامهریزی برای کاهش آسیبهای ناشی از زلزله است. طبیعی است که این برنامهریزی میتواند با بررسی تجارب کشورهای موفق در این زمینه صورت گیرد.
مقاله حاضر ابتدا به بررسی مفهوم آسیبپذیری شهر در برابر زلزله پرداخته و سپس تجارب کشورهای کلمبیا، امریکا و ایتالیا در این زمینه بیان میکند. در ادامه مدلهای ارزیابی آسیبپذیری شهر در برابر زلزله، تهیه شده در ایران مورد اشاره قرار گرفته تا بتوان بر مبنای این مطالعات به دیدگاهی روشنتر در خصوص کاهش آسیبپذیری دست یافت.
-2 آسیب پذیری شهر در برابر زلزله
به طور کلی امکان خسارت، ویرانی و یا از بین رفتن هر عامل کالبدی، فضایی، اجتماعی و اقتصادی در اثر قرارگیری در برابر هر عامل خطر آفرین را آسیبپذیری گویند - فتحی، . - 28 :1385 جهت ارزیابی آسیبپذیری و کارایی بافت شهر در برابر زلزله، میتوان از دستهبندی زیر استفاده کرد:
الف - مشخصات راهها: ترکیب و فرم حجمی، ارتفاع و تعداد طبقات، مصالح و سازه، قدمت و ...
ب - مشخصات بافت - ترکیب عناصر - : قطعه بندی اراضی - نظم و اندازه آنها - ، پر و خالی بودن قطعات، نظم و اندازه یا نسبت بین آنها، فشردگی بافت، گسستگی و پیوستگی قطعات و ساختمانها، همگنی و ناهمگنی بافت، مشخصات راهها و محصوریت آنها، همجواری قطعات و ساختمانها با گذر و ...
ج - مشخصات بستر طبیعی و عوامل آن: ناهمواری و شیب، رودخانه و منابع آبی، پوشش گیاهی، مشخصات زمین ساختی، عناصر عمده طبیعی مثل آبراه، جنس بستر و ...
د - ویژگی الگوی استفاده: کاربری غالب، تراکم و شدت استفاده با استفاده از تراکم جمعیتی، طول و مدت استفاده از بافت. معیارهایی که برای ارزیابی عناصر و متغیرهای آنها به کار گرفته میشود، با توجه به انواع آسیب پذیریها و کاراییهای شهر در مراحل مختلف از وقوع زلزله است. سه نوع آسیب پذیری در ارزیابیها مورد توجه میباشد که هرگروه از مشخصات فوق، با یک یا دو نوع آن در ارتباط بوده و سنجیده میشود.
نتیجه گیری از گروه الف مبین آسیبپذیری کالبدی ناشی از مشخصات ساختمانها میباشد. گروه ب آسیب کالبدی ناشی از مشخصات ترکیبی عناصر بافت شهر را به دست میدهد. مجموعه این دو گروه معرف آسیب کالبدی ناشی از مشخصات محیط مصنوع خواهد بود. گروه ج، آسیب کالبدی ناشی از مشخصات بستر طبیعی را به وجود میآورد و مجموعه این سه گروه، آسیب کالبدی ناشی از مشخصات کالبدی را قابل ارزیابی میسازد. گروه د در ارزیابی آسیب جانی تاثیر دارد. البته آسیب جانی ناشی از مشخصات کالبدی و عملکردی نیز میباشد - نمودار شماره - 1 - حمیدی، . - 45 -46 :1373
هرچه درجه واکنش و مقاومت محیط مصنوع نسبت به وقوع یک رخداد طبیعی مانند زلزله بیشتر باشد، میزان تخریب و در نتیجه آسیبپذیری محیط کمتر خواهد بود. آنچه در این میان قابل توجه به نظر میرسد، تاکیدی است که بر مصنوع بودن محیط وجود دارد. انسان با تغییراتی که در محیط طبیعی به وجود آورده و آن را از جهاتی برای زیست خود مناسبتر نموده، میتواند در کاهش یا افزایش آسیبپذیری آن در برابر سوانح طبیعی و به ویژه زلزله بسیار تاثیر گذار باشد. مجموعههای مسکونی در مقابل زلزله در زمینههای گوناگونی آسیبپذیر هستند، این زمینهها را میتوان به صورت زیر طبقهبندی نمود - سیبورسکی، : - 1981
- تخریب کالبدی: که نتیجه خسارات وارده بر ساختمانها و انبیه است.
- تخریب اقتصادی: که منجر به بروز اختلال در سیستمهای اقتصادی و تولیدی - منابع تولید، توزیع، مصرف، سرمایه، اشتغال و درآمد - میشود.
- تخریب اجتماعی: که مسائل و مشکلات اجتماعی را به اشکال مختلف تولید میکند.
- تخریب فرهنگی: که با تاثیر بر روان اجتماعی افراد ابعاد تازهای به مسائل اجتماعی میبخشد. با نگاهی دوباره بر دستهبندی آسیبهای ناشی از زلزله و هدف این پژوهش، منظور از آسیبپذیری شهر در برابر زلزله، مجموعه خسارات و تلفاتی است که از جنبه کالبدی مطرح میگردند.
-3 مروری بر تجارب کشورهای دیگر در برنامهریزی کاهش آسیبپذیری شهر در برابر زلزله -1-3 کشور کلمبیا شهر بوگوتا پایتخت کشور کلمبیا است. از سال 1980 به بعد به دلیل خسارتهای شدیدی ناشی از زلزله در این شهر، مسئولان تصمیم به ایجاد مدلی برای تخمین ریسک زلزله گرفتند. مدل مذکور در سال 1995 تهیه شد که مراحل سهگانه کاهش ریسکپذیری و تخمین ریسک زلزله در آن عبارتند از:
1. ارزیابی خطر لرزهای و ریز پهنهبندی شهر
2. تخمین سناریوهای مربوط به زیانهای ناشی از زلزله
3. فرموله کردن و به کارگیری سنجههای کاهش خطرپذیری زلزله
در راستای اجرای این سه مرحله، شهر بوگوتا به واحدهای مطالعاتی - سلولهای اطلاعاتی - در مقیاس بلوک ساختمانی تقسیم و برای هر سلول به طور جداگانه اطلاعات مورد نیاز جمعآوری شد. این اطلاعات شامل تعداد مجروحین و کشتهشدگان در شب و روز در سناریوهای مختلف از زلزلههای فرضی، تعداد افراد تحت تاثیر هر زلزله فرضی، تعداد افراد بیخانمان در هر زلزله فرضی - 10 درصد کل افراد تحت تاثیر - ، میزان زیربنای واحدهای آسیبدیده در زلزلههای فرضی، ارزش مالی واحدهای تخریبشده، طول شبکههای آسیبدیده در زلزلههای فرضی، تعداد شکستگیهای لولههای آب و گاز و احتمال بروز حوادث ثانویه بعد از زلزله نظیر آتشسوزی هستند.
پس از تهیه دادههای مورد نیاز به عنوان ورودی مدل، تمامی این اطلاعات در پایگاه داده اطلاعاتی گردآوری و طبقهبندی میشوند. در مرحله بعد، با مشخص کردن درجه اهمیت هریک از این شاخصها - جدول - 1 و میزان آسیبپذیری اولیه آنها در شرایط طبیعی و نیز میزان آسیبپذیری در شرایط وقوع زلزله، تخمین ریسک زلزلهای برای این شهر صورت گرفت.
در سال 2003 برای همین شهر، مدل کاملتری در زمینه تدوین شاخصهای ارزیابی آسیب-پذیری و انجام مدیریت ریسک سوانح تهیه شد. در این مدل جدید، از رهیافتی جامع و براساس مدل سلسله مراتبی چند معیاری - AHP - جهت تعیین نهایی روابط نسبی سلسله مراتب شاخصها و وزن دهی، و روش Delphi جهت تعیین سلسله مراتب اولیه شاخصها، استفاده شده است تا برای 19 ناحیه مختلف عمل ارزیابی آسیبپذیری و برآورد ریسک انجام پذیرد. - Barbat,2003 -
