بخشی از مقاله
چکیده:
ایران در زمان ظهور اسلام مهد هنر فرشبافی جهان بوده و از نقوش انسانی، جانوری و گیاهی بهطور گسترده در این هنر استفاده میشده است، اما آنچه پس از ورود دین مبین اسلام به ایران؛ هنر ایران و به ویژه فرشبافی را متأثر از خود نموده، سیطره تفکر اسلامی است که نمود آن را در تولید قالیهای محرابی میتوان به خوبی مشاهده کرد. در این پژوهش سعی نویسنده بر آن است تا به روش توصیفی و تحلیلی اقدام به بررسی انواع متنوع قالیهای محرابی نموده و پس از تجزیه و تحلیل نتایج، به دستهبندی آنها بپردازد.
یافتههای تحقیق حاضر نشان میدهد که قالیهای محرابی بهطور اختصاصی برای مفروش کردن مساجد و برپایی نماز بر روی آنها تولید و عرضه میشده است. این قالیها جهت دار بوده و بهگونهای قرار میگیرند که همواره جهت قبله را برای نمازگزار مشخص نمایند. فرم اولیه و تزیینات موجود در این قالیها نیز از شکل محراب مساجد و تزیینات موجود در گنبد آنها الگو برداری شده است. گاهی نیز یک ردیف از این قالیچهها از عرض بههم متصل میشوند که در این صورت به آنها قالی محرابی صف میگویند. معروفترین قالیهای محرابی که از زیباترین قالیهای تولید شده در دوره اسلامی میباشند را در گروههای: محرابی هندسی، محرابی درختی، محرابی گلدانی، محرابی ستوندار و محرابی قندیلدار میتوان بررسی نمود.
.1 مقدمه
ورود دین مبین اسلام به ایران سرمنشأ تحولات عظیمی در هنر ایران گردید. از آنجا که تصویرگری از انسان و جانوران در اسلام به نوعی با مبانی نظری دین در تضاد بود، هنرمندان مسلمان ایرانی عناصر تزیینی گیاهی و تجریدی را جایگزین نقوش انسانی و جانوری نمودند. یکی از مهمترین هنرهای ایرانی که در تزییناتش از نقوش گیاهی و هندسی بهره فراوان گرفت، معماری ایرانی- اسلامی بود که نهایت جلوهگری آن را در ساخت مساجد وتزیینات مربوط به آن میتوان مشاهده نمود.
مساجد که به عنوان عبادتگاه جمعی مسلمانان برپا میشوند دارای قسمتهای مختلفی هستند، اما آنچه که از نظر هنرهای تزیینی مورد توجه بوده؛ در نمای خارجی مسجد، گنبد و گلدستهها و در فضای داخلی آن محراب است که محل قرار گرفتن امام جماعت و به نوعی جایگاه و یادگار حضور پیامبر اسلام در هنگام نماز است. »توجه به مقوله نماز بهعنوان ستون دین اسلام و سعی در برگزاری هرچه بهتر و روحانیتر آن، از سدههای اولیه اسلام در هنرهای مختلفی از جمله معماری و هنر قالیبافی نمود پیدا کرده و باعث تولید نوعی قالی در ایران به نام قالیهای سجادهای با طرحهای محرابی برگرفته از محراب مساجد شده است
طرح اصلی در این گروه بر مبنای فرم محراب است، همان مکانی که در مساجد، مکان نماز گزاردن امام جماعت است
هرچند پیشینه نقوش محرابی به آئین مهر باز میگردد، اما طرح قالیچههای محرابی پس از ظهور اسلام به وسیله مسلمانان ابداع شده است. از صدها سال پیش، نمازگزاران از این قالیچهها به عنوان زیرانداز استفاده نمودهاند. بهنظر میرسد محراب و فرمهایی که بهطور کلی در فرشها ویژگی محرابی را دارند، معرف نوعی آستانه یا درگاه و بهطورکلی گذرگاهی به فضایی دیگرند.اصولاً فضای حاکم بر معماری در پیش و پس آستانه متفاوت است. محراب در تفکر دینی آستانهای است که انسان را از فضایی ساده به فضایی قدسی رهنمون میشود و این خصوصیت درگاه و آستانه در معماری ایراناست که هر دو مجازاً بسان پردهای است که میبایست کنار زده شده و با عبور از آن به باطنی قدسی راه یافت و شکل محرابی در فرش ایران حکم همان آستانه را دارد
.2 خاستگاه و فلسفه وجودی محراب
یکی از پر سابقهترین جنبههای هنر ایران، معماری است. هنرمندان معمار همواره در ادوار مختلف تاریخ ایران سعی نموده-اند تا بهترین فضاها را به بناهای مذهبی و آیینی اختصاص دهند. در دوره اسلامی نیز جلوههای هنر معماری ایران در ساخت مساجد ظهور یافته است. »هرچند اسلام به پیروانش این اجازه را داده تا در هر مکانی که وقت نماز فرا رسد، نمازشان را بخوانند؛ اما با تأکیدی که به خواندن نمازهای جمعی دارد، مسلمانان را وا میداشت تا مکانی مناسب را برای انجام این فریضه در نظر بگیرند. نخستین اقدام پیامبر اسلام - ص - در مدینه ساخت مسجد بود.
به پیروی از همین سنت، مسلمانان به هر ناحیهای که نفوذ میکردند، مکانهایی برای انجام مراسم عبادی بهوجود میآوردند. این امر موجب پایهگذاری اولین عبادتگاههای اسلامی در ایران گردید« - گدار، 1377، . - 374 اگرچه این عبادتگاهها در ابتدای امر ساده و بدون تزیینات ساخته میشدند اما »ایرانیان تلاش کردند تا ذوق و سلیقه خود را در هنر مسجدسازی بهکار گیرند.
معماران ایرانی به مرور ویژگی بناهای ساسانی را در ساخت مسجد به کار گرفتند. آنان چهارطاق را که عبارت از گنبدی بر چهارپایه بود و توسط قوسها به هم وصل میشد، با تغییراتی اندک به مسجد تبدیل کردند. این چهارطاقها بیشتر در نواحی غربی ایران قرار داشت و اهالی این نواحی از بنیان گذاران مساجد چهارطاقی در ایران به شمار میروند. اینان برای تبدیل معابد به مساجد، چهار طاق را به سوی دیوار جنوبی تغییر جهت دادند و صحن و آتشگاه آن را مبدل به محراب نمودند
و به این ترتیب، بنیاد مساجد محرابی در ایران گذاشته شد. البته باید توجه داشت که در ایران باستان نیز نوعی محراب وجود داشته است و »نخستین محرابها به آئین مهر تعلق دارند، و این محرابها به شکل گنبد آسمان ساخته میشدند و در دوطرف آنها نمادهای طلوع و غروب وجود داشت و تصویر مهر را در حال قربانی کردن گاو در درون محراب حک میکردند
اما آنچه در هنر اسلامی-ایرانی اتفاق افتاد تلفیق دو بنیاد فلسفی متمایز با یکدیگر و خلق اثری نو به نام محراب به معنای محل حرب با شیطان و نفس، در مساجد اولیه بود و این سنت دیرین با ظهور اسلام، مظهر عبادت و نیایش گردید و به عنوان قبله مسلمانان در مساجد تجلی یافته و به تبع آن وارد فرش ایران گردید. .
.3 جایگاه و نقش محراب در قالی
قالیبافی از هنرهای اصیل و فاخر ایرانی است که به موازات معماری تحت تأثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفته و سعی نمود تا وظیفه خود را نسبت به دین ادا نماید. »قالی از یک سو بهعنوان زیرانداز یا پوششی مطلوب در شکلهای مختلف برای پاسخگویی به بخشی از نیازهای زیستی مورد استفاده قرارگرفته و از سوی دیگر بهدلیل نیازهای عاطفی و روانی و زمینههای زیباشناختی و لطافت جویی بشر به جنبههای هنری آن نیز توجه شده و می-شود.
همچنین بهدلیل اینکه در عرصههای مختلف زندگی ظهور و بروز داشته، در خلوت زندگی بشر، عبادتگاه و محافل اجتماعی او نفوذ یافته و گاه در جایگاه نمادها قرار گرفته و به بُعد فرهنگی آن نیز توجه شده است
از طرف دیگر، جایگاه ویژه و اهمیت زیاد محراب در معماری مساجد موجب شد تا هنرمندان کاشیکار نیز به تدریج نهایت ذوق و سلیقه خویش را در تزیین این بخش مهم از مساجد بهکار گیرند و همین امر نیز زمینهساز استفاده از فرم کلی محراب و تزیینات موجود بر آن در قالیچههای محرابی گردید.
.4 قالیچههای محرابی
بنا بر ضرورت مفروش نمودن کف مساجد کم کم طراحان و تولید کنندگان قالی به این فکر افتادند تا کف مساجد را با قالیچههایی مفروش نمایند که با مضمون روحانی و عرفانی نماز نیز در ارتباط باشد و چون این مهم قبلاً در ارتباط با تزیینات محراب مساجد رخ داده بود؛ طراحان قالی نیز با الهام گرفتن از ساختار کلی محراب مساجد قالیچههایی را طراحی و تولید نمودند که به دلیل شباهت زیادشان به محراب مساجد به این نام خوانده میشوند. »الهام بخش طراحان نقش قالی در به وجود آوردن این طرح شکل محراب مساجد است.
متن محراب گاهی ساده و بدون نقش و گاهی پوشیده از شاخ و برگها و گلهای شاه عباسی و گاهی منقش به نقشی از درخت بافته میشود. در برخی دیگر از انواع این طرح، در متن محراب به نقشهایی از قبیل گلدانی بزرگ، انباشته از شاخههای گل و یا قندیلی آویزان از سقف محراب بر میخوریم
نقوش قالی محرابی، از امکانات ترکیب و همنشینی فوق العادهای برخوردارند، این موضوع سبب گردیده تا بافنده با سلیقه و نظر خود که ریشه در سنتهای گذشته دارد، به ابداع ترکیبات و سامان بندیهای تازه در اثرش اقدام نماید
طرح-های محرابی غالباً با زمینه ساده و یا با تزییناتی از جنس گل و گیاه همراه است. در این قالیچهها به هیچ وجه از نقوش انسانی و جانوری استفاده نمیشود. گاهی ممکن است از نقوش پرندگان به صورت ساده شده در آنها استفاده گردد.
