بخشی از مقاله
چکیده
دانش تاریخ و قرآن با یکدیگر پیوندی ناگسستنی دارند. برای فهم بهتر قرآن آگاهی تاریخی ضرورت دارد. بخش اصلی قرآن را مبانی معرفتی تشکیل میدهد؛ اما برای فهم همین بخش نیز آگاهی تاریخی ضرورت دارد که مطالعه تاریخ به فهم بهتر قرآن میانجامد. تفسیر تاریخی قرآن کریم از انواع روشهای تفسیری است که در اولین گام آن به تبویب جدید قرآن و دستهبندی جدید آیات پرداخته میشود. این رویکرد فهم جدیدی از قرآن را عرضه میکند.
چینش اولیه آیات براساس این گام تاریخی عبارت است از:
1. نخست آیات مربوط به خداوند است؛
2. سپس آیات مربوط به فرشتگان و عالم غیب؛
3. سپس آیات مرتبط با خلقت.
تفسیر تاریخی آوردههای زیادی میتواند داشته باشد که از جمله آنها بحث فلسفه تاریخ و مهمترین آنان موضوع اندیشه پیشرفت است.ایده پیشنهادی در این مقاله امکان تدوین تفسیر تاریخی قرآن به مثابه یک روش تفسیری ویژه و متمایز ازتفسیر ترتیبی، تنزیلی و موضوعی را فراهم میکند.
کلیدواژگان: تفسیر تاریخی، قرآن، اندیشه پیشرفت، روش تفسیر
1. سرآغاز: رویکرد تفسیر تاریخی
1. برای فهم بهتر قرآن آگاهی تاریخی ضرورت دارد. گفتار اصلی قرآن را مبانی معرفتی تشکیل میدهد؛اما برای فهم همین گفتار نیز آگاهی تاریخی ضرورت دارد.2 مطالعه تاریخ به فهم بهتر قرآن بسیار کمک میکند. قرآن کریم همواره از گذشته تا امروز از سوی مسلمانان رصد شده که مبادا در آن تحریفی صورت گیرد؛ به همین علت هم بر اصیل بودن آن تأکید دارند؛
.2 شکلگیری قرآن کریم بعد از رحلت پیامبر : شاید درباره تاریخگذاری بر سیر نزول سورههای قرآنی دیدگاه روشنی وجود داشته باشد؛ اما درباره آیات، روش تاریخگذاری بر اساس قرائن تاریخی بوده است؛ چرا که کتابت قرآن به تدریج و در یک بازه زمانی پس از رحلت پیامبر شکل گرفت؛
3 با اشاره به اثرگذاری اطلاعات تاریخی بر فهم قرآن: در راستای فهم بهتر قرآن باید درباره سیر نزول آیات، شأن نزول آیات، ناسخ و منسوخ و تفسیر آن، اطلاعات تاریخی کسب کرد؛
4. و در ارتباط تاریخ و تفسیر قرآن: گفتار اصلی قرآن را مبانی معرفتی تشکیل میدهد؛ اما برای فهم همین گفتار نیز آگاهی تاریخی ضرورت دارد، افزون بر آن، قرآن به تاریخ در مفهوم سیاستگذاری عمومی توجه دارد تا مردم نسبت به راهحل برخی مسائل آگاهی به دست آورند؛
5. برای اثبات تاریخی بودن قرآن نشانههای متعددی وجود دارد: یکی از نشانههای تاریخی بودن قرآن، نام بیست سوره از آن است که دلالت تاریخی دارد و دومین نشانه، حجم وسیع آیات مربوط به تاریخ قرآن است که برخی بر این باورند که حدود سه پنجم قرآن را مباحث تاریخی تشکیل داده است؛
6.با اشاره به جایگاه تاریخ در قرآن: اجرای طرحهای مختلف بین قرآنپژوهان و تاریخپژوهان امری ضروری است، زیرا در حال حاضر عرصه برای اینگونه فعالیتها فراهم شده است؛
7. و با اشاره به مهمترین روشهای تفسیر قرآن در مواجهه با آیات: سه روش تفسیر ترتیبی، تنزیلی و موضوعی از جمله مهمترین روشهای تفسیر قرآن است، اما تفسیر تاریخی قرآن گونهای خاص و متمایز از این سه نوع است، که سورهها براساس توالی زمانی و رویداد تاریخی نظم یافته و تفسیر میشوند.
تفسیر تاریخی قرآن گونهای خاص و متمایز از انواع سه گانه تفسیر ترتیبی، تنزیلی و موضوعی است کهطی آن سورهها بر اساس توالی زمانی رویداد تاریخی نظم مییابند و تفسیر میشوند. شاید بتوان تفسیر تاریخی را از مصادیق تفسیر موضوعی شمرد ولی در این حالت هم نباید از یاد برد که اگر سه پنجم آیات قرآن مربوط به تاریخ باشد عملا در این تفسیر موضوعی همه قرآن نظمی دوباره مییابد.درفراز پایانی، سرنخهایی برای پژوهشهای تاریخی در قرآن به دست داده میشود، هدف، ارائه یک طرحواره شامل محورهای اصلی و فرعی است که شاید بتواند یک نقشه راه برای پژوهشهای تاریخی در قرآن باشد و قرآنپژوهان علاقمند به مطالعات تاریخی و تاریخپژوهان علاقمند به مطالعات قرآنی بتوانند موضوعهایی برای پژوهش خود در آن بیابند.
2. قرآن و دانش تاریخ
به روش متعارف پیش از بیان نکات اصلی که قرار است تقدیم بشود، چند نکته مقدماتی را باید بیان کنیم: قرآن و دانش تاریخ به گونههایی مختلف با هم پیوند خوردهاند. از یک سو، قرآن برای اثبات اصالت خود و نیز نمایاندن درونمایههای خود باید از دانش تاریخ یاری گیرد و از سوی دیگر، دانش تاریخ نیز به ویژه در رویکردی بومی میتواند به مدد آموزههای قرآنی فربهی یابد. آگاهی از انواع دادههای مرتبط با تاریخ در این کتاب آسمانی بنمایه هر نوع داوری و نوآوری در این زمینه جز آن چه به اثبات اصالت قرآن برمیگردد است.
در این گفتار پس از نگاهی کوتاه به سه بحث مقدماتی مسألهبودگی تاریخ در قرآن، واژگان دربردارنده دلالت تاریخنگری و تاریخنگاری در قرآن 27 - واژه - و جایگاه آنها برای تدوین نظام معنایی تاریخ در قرآن، و ویژگیهای عمومی تاریخورزی در پهنه قرآن به معرفی فشرده گونههای بازنمایی تاریخ در قرآن در دو محور قانونمندیها - خود شامل دو شاخه فرعی شیوههای بیان قانونمندیها و انواع قانونها - و رویدادها - خود شامل سه شاخه فرعی اقوام و گروهها، سرزمینها، و شخصیتهای ستوده و نکوهیده - پرداخته خواهد شد و ضمن تأکید بر گریزناپذیری انجام پارهای پژوهشهای بینرشتهای با همکاری قرآنپژوهان و تاریخپژوهان، از امکان تدوین تفسیر تاریخی قرآن به مثابه یک روش تفسیری ویژه و متمایز از تفسیر ترتیبی، تنزیلی و موضوعی سخن خواهد رفت.
.1,2 اصالت قرآن و تحریفناپذیری آن
متن امروزین قرآن کریم که اکنون در دسترس ماست، همان متن نازل شده از سوی خداوند بر پیامبر ومتن موجود در عصر آن حضرت است. این موضوع از طریق معجزه و از طریق استدلال عقلی مبنی بر ناتوانی بشر برای تدوین چنین متنی هم قابل اثبات است؛ ولی مهمترین روش اثبات اصالت قرآن، تواتر است که جز از طریق تاریخ قابل کشف و اثبات و احراز نیست. در نگاه برخی صاحبنظران علوم قرآنی مانند مرحوم آیتاالله معرفت بر اساس مطلبی که از مرحوم سید مرتضی علمالهدی نقل کردهاند، بین ضرورت تاریخی عدم تحریف قرآن و تواتر باید فرق نهاد و این دو را دو دلیل مستقل از هم در نظر گرفت و در این صورت تاریخ به دو روش متفاوت اصالت قرآن را اثبات میکند. مراد از ضرورت تاریخی اهتمام و توجه بسیار بالای مسلمانان به قرآن و همه ابعاد آن است که ضرورتا هر نوع تغییر و تحریفی را رصد کرده است و چون گزارشی از تغییر و تحریف را ثبت نکرده است پس قرآن تحریف نشده است. اثبات اصالت متن قرآن کریم و تحریف ناپذیری قرآن، در روش تواتر و نیز ضرورت تاریخی. آیه االله معرفت میان تواتر و ضرورت تاریخی تفکیک قائل است.
.2,2 پیوندهای قرآن و تاریخ
قرآن و دانش تاریخ به گونههایی مختلف با هم پیوند خوردهاند و به یک معنی به هم نیازمندند. فهم قرآن نیازمند به دانش تاریخی است. وقتی از رابطه قرآن و تاریخ سخن میگوییم پهنهای گسترده از تعامل بین این دو دانش در برابر ما رخ مینمایاند که میتوان آن را به دو گفتار تقسیم کرد:
