مقاله قراردادهای تامین منابع مالی ( مورد مطالعه : ربا در ایران )

بخشی از مقاله

چکیده

با گسترش نظام سرمایهداری و نقش بانک در قراردادها و معاملات جامعههای اسلامی، مسلمانان به فکر استفاده از بانک در معاملات افتادند . فعالیتهای بانک ها قرض آمیخته با بهره بود ولی از دیدگاه اسلام ربا ممنوع است، اختلافنظر چندانی بین فقیهان، درباره ماهیت و قلمرو ربا در امور قراردادها، توافقنامهها و تجارت وجود ندارد. برای حل مشکل، گروهی از عالمان به فکر طراحی الگوی جدیدی از نقش بانک در قراردادها افتادند و گروهی دیگر با ارائه تفسیرهای جدید ربا، درصدد تجویز بانکداری متعارف برآمدند.

قانون بانکداری بدون ربا، روشهای دیگری برای تخصیص منابع جایگزین کرد که در یک تقسیمبندی کلی میتوان به چهار گروه: -1 قرضالحسنه،-2 قراردادهای مبادلهای - فروش اقساطی، اجاره بهشرط تملیک، سلف، خرید دین و جعاله - ،-3 قراردادهای مشارکتی - مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، مضاربه، مزارعه و مساقات - و -4 سرمایهگذاری مستقیم، تقسیم کرد. در این مقاله با بیان انواع قراردادهای تخصیص منابع مالی به دو دسته حلال و حرام به دنبال یافتن قراردادهای مالی بدون ربا بوده ایم. نتایج تحقیق نشان داد که تخصیص منابع مالی با قراردادهای مشارکتی و مبادله ای غیر ربوی نیز در بانک های ایرانی امکان دارد.

مقدمه

تجارت یکی از ارکان مهم در زندگی انسان است که شکل اولیه آن با دادوستد کالا با کالا - پایاپای - صورت گرفته است. تجارت نیز همگام با پیشرفت علم و فنّاوری در دنیای مدرن، روند رو به رشد سریعی داشته است بهطوریکه در سالهای اخیر توجه اکثر شرکتها و بازرگانان را به خود جلب نموده است.

»بازاریابی شبکهای« یا همان تجارت الکترونیکی در فضای گستردهی اینترنت مورداستفاده قرار میگیرد به دلیل وجود امکاناتی برای تبلیغات و برقرار کردن ارتباطات مؤثر در سطحی گسترده و کمهزینه در دنیای نامحدود اینترنت، شرکتهای تجاری اقدام به ارائه کالا و تبلیغات و خریدوفروشهای خود در این عرصهی جذاب و پردرآمد نمودهاند.

تجارت در قانون اساسی جمهوری اسلامی و در نظام اقتصادی بهعنوان یکی از بخشهای ممتاز قانونگذاری و ضابطهگذاری مورد عنایت قرارگرفته استاصولاً. موضوع معامله و تجارت شامل: خرید یا تحصیل هر نوع حال بهقصد فروش و ایجاد هرگونه تسهیلات تجاری، ایجاد نمایشگاههای عمومی، عملیات صرافی و بانکی و فعالیتهای دریایی تجاری و کشتیرانی و اموری از این قبیل هست که در قانون تجارت مصوب 1311 بهعنوان »عملیات تجاری« ذکر گردهاند

بازرگانی از دو جهت با مبادله متفاوت است:-1 بازرگانی یک حرفه است و بازرگان به اقتضای حرفهی خود مدام اقدام به دادوستد میکند ولی مبادله عملی دفعی است و بدون استمرار و با یکبار خریدوفروش نیز تحقق مییابد. -2 ازآنجاکه بازرگانی یکی از مشاغل خدماتی است انگیزه بازرگانان در انتخاب این شغل سودآوری و امرارمعاش است درصورتیکه طرفین مبادله وقتی حرفهی آنها دادوستد نیست به انگیزه تأمین نیازمندیهای زندگی اقدام به مبادله میکنند و تا زمانی که مطلوبیت آنان در مبادله افزایش مییابد، هرچند سودی به دست نیاورند اما به مبادله ادامه میدهند.

بازارهای مالی شامل نظام بانکی و بازار سرمایه، نقش عمده ای را در کنترل فعالیت های اقتصادی و به گردش درآوردن چرخ های پیشرفت اقتصادی ایفا می کنند . در چارچوب حذف ربا و سایر اصول پذیرفته شده اقتصاد اسلامی، نهادهای موجود در بازارهای پول و سرمایه می توانند با ایجاد راههای ارتباطی میان این دو بازار، به تامین مالی خود از بازار مقابل بپردازند، که این امر، علاوه بر فراهم کردن زمینه مکمل بودن عملیات این دو بازار، زمینه ارتباط و تعمیق بازارهای مالی را فراهم می کند.

در نظام های کنونی جهان، فعالیت اکثر بانکها ربوی است و حتی در غالب کشورهای اسلامی نیز وضع به همین قرار است. پس از پیروزی انقلاب، لزوم استقرار نظام اقتصاد اسلامی بعنوان یکی ازضرورتهای اساسی کشور مطرح شد تا با حذف ربا از سیستم بانکی، بنیان یک اقتصاد توحیدی مبتنی بر قسط و عدل گذارده شود. واقعیت این است که نظام بانکداری کشور هنوز در میانه راه قرار دارد، به این معناکه قوانین بانکداری کشور به لحاظ فقهی منطبق بر قوانین شرع مقدس اسلام هستند، لیکن به دلیل مشکلاتی که این نظام در ابعاد نظریو اجرایی داشته، نتوانست رشد اقتصادی را برای کشور به ارمغان آورد 

اهمیت تجارت

در جوامع انسانی با پیشرفتهایروزافزون فنّاوری و افزایش نیازها، هرکسی نمیتواند مقام نیازمندیهای خود را تهیه و تولید کند و یا تهیه و تولید آنها صرفه اقتصادی ندارد ازاینرو دستهای از مردم به مبادله کالا و خدمات و کار تجارت پرداختند. امروزه با فراهم شدن امکانات حملونقل، سرعت اطلاعرسانی در مورد قیمت تولیدات امکانات مناسب برای ثبت سفارش و خرید و. تجارت اهمیت ویژهای یافته است؛ زیرا از یکسو با جانشینی ماشین بهجای انسان بر کمیت تولیدات افزودهشده است و از سوی دیگر تولیدکنندگان باوجود رقابتهای جدی سایرین تنها به مدیریت تولید میپردازند و ادامهی کار تولید یعنی توزیع را بر عهده دیگران میگذراند. ازاینرو بازرگانان با نیازهای روزافزون مصرفکنندگان و انبوه تولیدکنندگان مواجه میباشند و مدیریت صحیح و مناسب آنها علاوه بر ایجاد تسهیلات در توزیع کالاهای تولیدشده و دسترسی مصرفکنندگان به مایحتاج زندگی میتواند سود سرشاری برای آنها به ارمغان آورد.

متون فقهی، به دلیل اهمیت و گستردگی مسائل بازرگانی، از زوایای مختلف به بررسی آن پرداخته و در مجموعههای وسیعی از احکام و مقررات آن را تبیین کرده است؛ زیرا از طرفی تجارت شغل رایج مردم سرزمین حجاز و جایگاه تشریع احکام اسلامی بوده است و همهی مردم، چه بازرگانان و چه طرف مبادله آنان، با مسائل بازرگانی درگیر بودند

از طرف دیگر رابطه بازرگانی با تولید و نقش آن در رشد تولید و دستیابی به اهداف دیگر اقتصادی نیازمند سیاستگذاری صحیح و قوانین و مقررات جامع است. حضرت علی - ع - در نامهی خود به مالک اشتر، بازرگانان و صنعتگران را در کنار یکدیگر نام میبرد و ضمن برشمردن

اهداف مشترک دو گروه به حاکم اسلامی در رسیدگی به امور آنان توصیه میکند و امام صادق - ع - یکی از علتهای تحریم ربا را اقبال مردم به تجارت و بازرگانی دانسته است. زیرا رواج فرهنگ رباخواری انگیزههای بازرگانی را از بین میبرد و موجب کاهش تولید میشود.

شهید صدر نقلوانتقال منابع تولیدی، کالا و خدمات را به دو گروه تقسیم نمودهاند که گروه اول بهصورت عمودی از معادن استخراج و در تولید به کار گرفته میشوند و گروه دوم بهصورت افقی جابهجا میشوند و به دیگران انتقال مییابند.

فرد مسلمان در جامعه اسلامی باید بانشاط و فعال باشد. اسلام با هر عاملی که مایه کسالت و بینشاطی و خمودی شود بهشدت مخالفت است. هیچ بهانه و عذری برای رکود و خالی کردن میدان تلاش و فعالیت در فرهنگ دین اسلام پذیرفته نیست. تجارت و کسب درآمد حلال نیز ازجمله موضوعاتی است که به همین دلیل در اسلام سفارش و تأکید شده است. پیامبر - ص - قبل از بعثت، در کاروان تجارتی قریش بهعنوان نماینده حضرت خدیجه به شام مسافرت میکرد و سود فراوانی عاید خدیجه میشد.

تجارت اسلامی

تجارت در دین اسلام بر پایه معنویت و فضیلت است. در کتب فقهی به تاجر تأکید شده است که از روی عدل و انصاف رفتار نماید. امام صادق - ع - میفرماید: کسی که اراده تجارت کند، باید در دین خود تفقه نماید تا بهواسطه آن حلال و حرام را که برایش مقررشده از هم تمیز دهد. هر کس خداوند را در بازارها یاد کند، خداوند به عدد کسانی که میتوانند صحبت کنند و یا آنکه قادر به تکلم نیستند گناهان او را میآمرزد. امور تجارتی و اقتصادی در چارچوب اصول فضائل اخلاقی و مفاهیم عدالتخواهی موردبحث قرار گیرد.

گردش ثروت و توزیع باید عادلانه باشد. »ای اهل ایمان بسیاری از علما و راهبان اموال مردم را به باطل طعمهی خودکردهاند و از راه خدا بازمیدارند و کسانی که طلا و نقره را گنجینه و انباشته میکنند و آنها را درراه خدا انفاق نمیکنند آنان را به عذاب دردناک بشارت بده. - «سوره توبه آیه - 34 بهمنظور توزیع عادلانه ثروت و کمک به اشخاصی که هیچگونه قدرت کار در جامعه ندارند خداوند زکات را واجب دانسته که یکی از فواید آن توزیع عادلانه ثروت خواهد بود.

ربا و احتکار که موجبات استثمار طبقهای را بر طبقه دیگر فراهم میسازد در اسلام منع گردیده است. علت تحریم ربا در قرآن مجید بیاننشده است شاید به سبب وضوح آیات مربوط به آن بوده است. معاملات ربوی حتی قبل از ظهور اسلام در یونان و روم وجود داشته و حرمت آن نیز در کُدْ حمورابی و دین یهود در تورات و دین یهود در تورات و دین مسیح در انجیل نیز به چشم میخورد.

نقش دولت در بخش احکام و مقررات ثابت اقتصادی بهوسیلهی خدا و پیغمبر - ص - تعیینشده است، دارای نقش پیگیری و نظارت بر اجرای احکام ثابت و تحقق اهداف مشخص اقتصاد اسلامی است و درصورتیکه افرادی بخواهند از این قوانین و مقررات تعدی کنند، جلو انحراف و کجروی آنان را میگیرد.

با نفوذ عقاید اسلامی در ذهن انسانها، رفتار او مطابق دستورهای مکتب درزمینه اقتصاد می گردد و با نبودن چنین روحیه و رفتار ناشی از اعتقاد و یا با ضعیف بودن جهانبینی، نباید انتظار انطباق رفتارها با دستورالعملها و عقیدهی اسلامیداشت.

اسلام، تشخیص وظیفه و تعیین تکلیف نسبت به بخشی از مقررات و سیاستگذاریهای اجتماعی و اقتصادی را بر عهدهی حکومت اسلامی نهاده است؛ زیرا با توجه به گسترش اسلام در مناطق و سرزمینهای مختلف و پدید آمدن اوضاعواحوال متفاوت در طول تاریخ، مسائلی پدید میآید که موضوعات احکام و مقررات اسلامی را دستخوش تغییر میسازد. در چنین شرایطی حاکم اسلامی باید موضوعات و حوادث واقعه و مستحدثِ را شناسایی و بر اساس اصول و قواعد کلی فقه، حکم مناسب آنها را صادر کند.